O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus talim vazirligi Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti

O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus talim vazirligi 
 
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti 
 
 
 
 
 
 
 
 
Xodjaeva G.A. 
Tursinov M.J. 
 
 
 
 
 
Iqtisodiy   geografiya va ekologiya  
 
maruzalar matni 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nukus  

 
2
Kirish. Iqtisodiy geografiya fanining obekti, predmeti, tadqiqot usullari va vazifalari 
 
Maruza rejasi 
1.  Iqtisodiy geografiya fanining taraqqiy etishi bosqichlari, sabablari va xususiyatlari. 
2. Iqtisodiy geografiya fanining obekti va predmeti. 
3. Iqtisodiy geografiya fanining tadqiqot usullari. 
4. Iqtisodiy geografiyaning zamonaviy tizimi. 
5. Iqtisodiy geografiyani O’zbekistonda rivojlanishi. 
6. Iqtisodiy geografiya fanining hozirgi vaqtdagi vazifalari. 
 
1.  Iqtisodiy geografiya fanining taraqqiy etishi bosqichlari, 
sabablari va xususiyatlari 
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya geografiyaning eng dinamik fanlaridan biri bo’lib, o’z tarixiy 
rivojlanishining yangi bosqichida turibdi. Ushbu bosqich sobiq Ittifoq parchalanib ketgandan so’ng, 
uning benihoya katta xududida vujudga kelgan yangi sotsial-siyosiy va iqtisodiy vaziyat bilan uzviy 
ravishda bog’langan. Sovet Ittifoqining inqirozga uchrashi bilan bog’liq holda bugun butun dunyo 
miqyosida yangi sotsial-iqtisodiy va siyosiy vaziyat shakllanayotganligi haqida haqqoniy ravishda 
gapirish mumkin.  
Iqtisodiy va sotsial geografiya jami ijtimoiy fanlar kabi sotsial-siyosiy va iqtisodiy 
jarayonlarning bevosita tasirida bo’lmoqda. Ijtimoiy fanlarning shu jumladan iqtisodiy va sotsial 
geografiyaning rivojlanishiga umumfalsafiy omil - har qanday fan ichki mantiqiy taraqqiyotining 
dialektikasi bilan bir navbatda, «sotsial buyurtma» ham katta tasir ko’rsatmoqda. Bunday vazifa 
taraqqiyotning har bir aniq bosqichida jamiyat tomonidan iqtisodiy, sotsial, siyosiy va geografik 
fanlar  oldiga qo’yiladi. Ushbu «sotsial buyurtma»ni xal etish mobaynida ijtimoiy fanlar u yoki bu 
istiqbolli yo’nalishda, zamon talabiga mos ravishda rivojlanadi. 
«Sotsial buyurtma»ning ifodasi uning mafkurasi va strategiyasi tarixiy taraqqiyotning malum 
bosqichida jamiyatdagi mavjud siyosiy holat bilan ko’p jihatdan aniqlanadi. Shuning uchun ham 
siyosiy omil ijtimoiy fanlarning rivojlanishi jarayonini doimo asosi bo’lgan va shunday bo’lib 
qolmoqda. Burilishlar xos bo’lgan bosqichlarda esa u etakchi hisoblanadi. Ijtimoiy fanlar sobiq 
jahon sotsializm tizimiga kirgan mamlakatlarda hozirgi vaqtda o’z tarixiy taraqqiyotining aynan ana 
shu «burilish» bosqichida turibdi. 
Malumki, XX asrdagi jahon ijtimoiy taraqqiyotining birinchi burilish nuqtasi bo’lib, 1917 
yildagi rus inqilobi hisoblanadi. Mazkur inqilob g’alabasidan so’ng jahon iqtisodiy fanlari 
rivojlanishining asosiy yo’nalishlarini aniqlab beruvchi yangi mafkura, yangi siyosat va yangi 
iqtisodiyot  faol ravishda shakllana boshladi. 
Yangi kommunistik mafkura o’zining ijtimoiy-iqtisodiy va ilm-fan taraqqiyoti soxalariga tatbiq 
etila boshlaganligining dastlabki bosqichlarida geografik fanlar, shu jumladan iqtisodiy geografiya 
rivojlanishida malum jihatdan ijobiy natijalar berdi.  
   Avvalambor,  sovetlar  mamlakatining  xalq xo’jaligini rivojlantirish bo’yicha dastlabki 
rejalarini (GOELRO, birinchi besh yillik rejalar) ishlab chiqishda xalq xo’jaligini rejalashtirishning 
asosiy etakchi printsipi sifatida geografik, hududiy printsip qabul qilinganligini aytib o’tish zarurdir. 
Shu bilan bog’liq holda sotsialistik qurilishning dastlabki yillarida sovetlar mamlakatida iqtisodiy 
rayonlashtirish masalalarini o’rganish bo’yicha chuqur fundamental tadqiqotlar amalga oshirilgan, 
ularni natijalari yosh sotsialistik davlat xalq xo’jaligini rivojlantirish rejalarini ishlab chiqishda 
ilmiy asos sifatida qabul qilindi. 
Aynan shu davrda iqtisodiy rayonlashtirishning asosiy: iqtisodiy, energetika, transport, 
majmuali rivojlanish, milliy va istiqbolli yo’nalish printsiplari ishlab chiqilgan edi. Iqtisodiy 
rayonlashtirishning ushbu fundamental, ilmiy asoslangan printsiplari hozirgi kunga qadar 
o’zlarining dolzarb ahamiyatini yo’qotgani yo’q. 
Hozirgi kunda ilmiy va fundamental ahamiyatini saqlab qolgan sanoatni joylashtirish pritsiplari 
haqida gapirmaslikning iloji yo’q. Sanoatni energiya, xom-ashyo va yoqilg’i manbalariga 
yaqinlashtirish; sanoatni mehnat resurslarining miqdor va sifat ko’rsatkichlarini hisobga olgan holda 

 
3
joylashtirish; regionlar, respublikalar sanoatini majmuali rivojlantirish; sanoatni regionlar, 
respublikalar, viloyatlarni ixtisoslashganligini hisobga olgan holda joylashtirish; foydali qazilma 
boyliklaridan oqilona foydalanish va atrof muhitni muhofaza qilish hamda boshqa printsiplar shular 
jumlasidandir.  
Ming afsuslar bo’lsinki, iqtisodiy geografiyaning ushbu haqqoniy, ilmiy asoslangan 
fundamental tamoyillari Sovet Ittifoqida hayotga to’liq tatbiq etilmadi. Sovet jamiyatining ijtimoiy 
va sotsial iqtisodiy rivoji haqqoniy qonunlar va ilmiy zaminlar mintaqasi bo’yicha emas, balki 
boshqarishning mamuriy-buyruqbozlik yo’liga asoslangan, qatiy markazlashtirilgan rejalashtirishga 
tayangan xolda amalga oshirildi.  
To’g’ri, sobiq ittifoq rivojining turli bosqichlarida ushbu printsiplarning ayrimlari fan va 
amaliyotga berilgan sotsial buyurtma deb, elon qilinar edi, lekin u ham qog’ozda qolar edi, xolos. 
Bu o’rinda 60-yillarning boshida Ittifoqdosh respublikalar va iqtisodiy rayonlarni majmuali 
rivojlantirish bo’yicha ilgari surilgan vazifani hamda 80-yillarda rivojlantirishning tarmoqli va 
hududiy yondashishlarini optimallashtirishga qaratilgan printsipni ko’rsatish mumkin. 80-yillarning 
oxirida Direktiv tashkilotlar tomonidan ifodalangan, ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlanishida va 
joylanishida sotsial omillarni hisobga olish zarurligi haqidagi muammo ham nihoyatda dolzarb va 
ilmiy asoslangan edi. Lekin u ham qog’ozda qolib ketdi. 
Shu bilan birga, jamiyat tomonidan uning taraqqiyoti davrida ilgari surilgan vazifalari amalga 
oshirilmagan bo’lsa ham, ular iqtisodiy geografiyaning ijtimoiy fan sifatida rivojlanishiga katta tasir 
ko’rsatdi. Haqqoniy sotsial buyurtmalarga atroflicha javob beruvchi iqtisodiy geografiya o’zining 
fundamental qoidalarini yangi g’oyalar ko’zgusi orqali tahlil qilar va shuning uchun doimiy 
rivojlanish yo’lida turar edi.  
 
2.  Iqtisodiy geografiya fanining obekti va predmeti 
Evolyutsion taraqqiyot natijasida iqtisodiy geografiya sotsial-iqtisodiy geografiyaga aylandi. 
Iqtisodiy geografiyaning ilmiy-tadqiqot obekti oddiydan murakkab tomon o’zgardi, rivojlandi. 
qisqacha uni quyidagicha ifodalash mumkin. Ishlab chiqarish- Xo’jalik-ishlab chiqaruvchi kuchlar-
xududiy ishlab chiqarish komplekslari (HIChK) - ishlab chiqaruvchi kuchlarning hududiy tizimlari 
(IChKHT) - hududiy sotsial-iqtisodiy tizimlar (HSIT).  
Fan predmeti ham iqtisodiy geografiya ilmiy tahlilining yangi usullarini tadbiq etish, ilmiy 
bashorat va boshqarish metodologiyasini o’zlashtirish mobaynida, asta-sekin kengaya bordi. 
Iqtisodiy geografiyaning fundamentalligi, uning hududiy yondashishi orqali doimo saqlanib turgan 
fan predmetining rivoji majmualilik va tizimlilik g’oyalarining shakllanishi va o’zlashtirilishi 
yo’lidan borgan. 
 Iqtisodiy geografiyaning predmeti ishlab chiqarishni (SSSR GJning V-sezdi, Moskva, 1955 y.), 
xalq xo’jaligini joylashtirish, ishlab chiqarish kuchlarini hududiy tashkil etish (N.N.Kolosovskiy), 
HIChKning shakllanishi va rivojlanishi hamda ularni boshqarish (Yu.G.Saushkin) qonuniyatlarini 
o’rganishdan hududiy sotsial-iqtisodiy tizimlarning shakllanishi, rivojlanishi va ularni 
boshqarishgacha (GJ ning VII sezdi, Frunze, 1980 y.) bo’lgan davrni qamrab olgan   bosqichlar 
zaminida taraqqiy etgan. 
 Geografiya jamiyatining VII sezdida iqtisodiy geografiyaning sotsial-iqtisodiy geografiyaga 
aylanganligi rasmiy ravishda tasdiqlandi hamda mazkur fanning kengaytirilgan ifodasi keltirildi: 
«Iqtisodiy va sotsial geografiya hududiy sotsial-iqtisodiy tizimlarning shakllanishini, rivojlanishini 
hamda ularni ijtimoiy ishlab chiqarishni takror barpo qilish va atrof-muhit bilan o’zaro aloqadorligi 
jarayonida boshqarish jihatlarini tadqiq etadi». 
Sotsial-iqtisodiy geografiyaning ushbu ifodasi o’zining mohiyatiga ko’ra hozirgi kunda ham 
fanimiz mazmuniga muvofiqdir. Lekin, unga yangi siyosiy va iqtisodiy vaziyatni hisobga olgan 
holda malum aniqliklarni kiritish lozim. Bunda sobiq ittifoq va sobiq sotsializm tizimi tarkibiga 
kirgan mamlakatlarda bugungi kunda bo’lib o’tayotgan sotsial-iqtisodiy va siyosiy jarayonlar 
nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. 
Hozirgi vaqtda ijtimoiy fanlar, shu jumladan sotsial-iqtisodiy geografiya rivojining xarakteriga 
va asosiy yo’nalishlariga tasir qiluvchi asosiy omil bo’lib, tarixiy omil hisoblanadi. U jahon 

 
4
sotsialistik tizimining parchalanishi natijasida siyosiy mustaqillikka ega bo’lgan suveren 
mamlakatlarning iqtisodiy va sotsial rivojlanishidagi yo’lini aniqlab beradi. 
Zamonaviy sotsial-iqtisodiy geografiya hududiy sotsial-iqtisodiy tizimning u yoki bu jihatlarini 
tadqiq etishga o’zining asosiy etiborini yo’naltiruvchi, murakkab, keng tarmoqli fanlar tizimidan va 
fan yo’nalishlaridan tashkil topgan. 
 Sotsial–iqtisodiy geografiya o’rganuvchi quyidagi HSITlarni alohida ko’rsatish mumkin: 
•  ishlab chiqarishning (sanoat, qishloq xo’jaligi) hududiy sotsial–iqtisodiy tizimlari; 
•  aholining (aholini takror barpo etish, uning migratsiyasi, mehnat resurslari va h.k.) hududiy 
sotsial-iqtisodiy tizimlari; 
•  aholi joylashishining (shahar va qishloq aholisi) hududiy tizimlari; 
•  aholiga xizmat ko’rsatishning (sotsial–maishiy, savdo, talimiy va h.k.) hududiy tizimlari. 
3.  Iqtisodiy geografiya fanining tadqiqot usullari 
Malumki, ishlab chiqarish kuchlarining hududiy tashkil etilishi masalalarini iqtisodiy va 
ijtimoiy geografiya bilan bir navbatda iqtisodiyot fanlari o’rganadi. Bu o’rinda iqtisodiy 
geografiyani regional iqtisodiyot bilan uzviy aloqador ekanligini takidlab o’tish zarur. Shu vaqtning 
o’zida, iqtisodiy geografiya fanida hududiy yondashuv yaxshi rivojlanganligini va undan keng 
foydalanilayotganligini esdan chiqarmaslik lozim. Ana shu xususiyatlar iqtisody geografiya bilan 
iqtisodiyot fanlarining tadqiqot usullari o’rtasida uzviy aloqadorlik mavjudligini ko’rsatadi. 
Malumki, barcha tadqiqot usullarining asosida obektiv borliq qonunlari yotadi. Materialistik 
dialektika barcha tadqiqot usullarining xususiyatlarini belgilab beradi. Bundan tashqari alohida 
fanlarning o’ziga xos xususiy tadqiqot usullari mavjuddir. Iqtisodiy geografiyada ananaviy tadqiqot 
usullari qatoriga taqqoslash va kartografik usullar kiradi. 
Taqqoslash usuli tadqiqot maqsadi aniq belgilangandan keyin, yani geografik obektlarni ularga 
xos belgilar (maydon, miqdor, hajm va boshqalar) bo’yicha taqqoslashga asoslanadi. Binobarin 
iqtisodiy rivojlangan, rivojlanayotgan va qoloq  mamlakatlarga xos jami ko’rsatkichlar taqqoslash 
yo’li bilan baholanadi. 
Iqtisodiy geografiyada kartografiya usulidan ham keng foydalaniladi. Chunonchi rivojlangan, 
rivojlanayotgan va qoloq region hamda mamlakatlarga xos ko’rsatkichlarni baholashda sifatli rang 
berish, kartogramma, kartogdiagramma va boshqa usullar qo’llaniladi. 
Iqtisodiy geografiyada iqtisodiyot fanlari foydalaniladigan balans, modellashtirish, ekspertiza, 
iqtisodiy matematika usulariga ham ko’p hollarda murojaat qilinadi. 
  Balans usulining asosiy mohiyati shundan iboratki, unda mavjud resurslar bilan ularga bo’lgan 
talab nisbati baholanadi. Amaliyotda moddiy-texnika, mehnat va moliyaviy resurslarning balanslari 
tuziladi va tahlil etiladi. Eksperiza usullari u yoki bu geografik obektning rivojlanishi 
yo’nalishlarini olim va mutaxassislar tomonidan baholashga asoslanadi. Ekspertiza usuli xususiy va 
umumiy baholash usullariga bo’linadi. O’z navbatida xususiy ekspertiza usullari «intervyu», 
«tsvikke», «pattern» va boshqalardan iborat bo’lsa, umumiy ekspertiza usullari «komissiya», 
«nisbatan baholash», «Delfi» usullariga bo’linadi. 
Keyingi chorak asr davomida iqtisodiy geografiyada modellashtirish usullaridan keng 
foydalanilmoqda. Modellashtirish usullari mantiqiy, axborotli va matematik modellarga 
taqsimlanadi. Ushbu usullardan foydalanishda kompyuter texnikasi qo’l keladi. Iqtisodiy 
geografiyada asosan iqtisodiy matematik modellarga asoslaniladi. 
Iqtisodiy geografiyada yuqoridagi usullardan tashqari tizimli va majmuali yondashuvlardan 
ham keng miqyosida foydalanilmoqda. Mazkur usullarning yutuqli jihatlari shundan iboratki, ular 
barcha obektlarni o’zaro aloqadorlik va bog’liqlikda o’rganishga imkon beradi. 
 
4.  Iqtisodiy geografiyaning zamonaviy tizimi 
Iqtisodiy geografiyaning differentsiyalanishi bir vaqtning o’zida integratsiyalanish jarayoni 
bilan to’ldirilib borilgan. Shuning uchun sotsial-iqtisodiy geografiyaning zamonaviy tizimida 
chuqur ixtisoslashgan fanlar bilan bir navbatda qator majmuali, integral, sintetik fanlar ham vujudga 
keldi.  

 
5
Zamonaviy sotsial-iqtisodiy geografiyaning negizini uch majmuali fan: aholi geografiyasi, 
iqtisodiy geografiya va sotsial geografiya tashkil etadi. 
Hozirgi vaqtda sotsial-iqtisodiy geografiya ijtimoiy geografiyaga aylanmoqda. Ijtimoiy 
geografik fanlarning konturlari ko’rinib qoldi. Madaniyat geografiyasi, din geografiyasi, siyosiy 
geografiya, entogeografiya va boshqalar jumlasidandir. Agar ularga shakllanishi jarayonini 
tugallangan ijtimoiy geografiya tarixini, harbiy geografiyani, iqtisodiy va sotsial rayonlashtirishni 
qo’shsak, natijada ijtimoiy geografiyani bir butun tizimini hosil qilishimiz mumkin (1-sxemaga 
qarang). 
Sotsial-iqtisodiy geografiyaning ijtimoiy geografiyaga aylanishi kelajak masaladir. Buning 
uchun yuqorida qayd etilgan yangi sotsial geografik fanlarning shakllanishi  uzil-kesil hal bo’lishi 
hamda ijtimoiy geografik fanlar tizimini hosil qiluvchi jami fanlar va ularga xos muhim yo’nalishlar 
o’rtasida uzviy, funktsional tizimli o’zaro aloqalar vujudga kelishi zarurdir. 
Hozirgi kunda sotsial-iqtisodiy geografiya har xil funktsional xususiyat va hududiy darajaga 
ega bo’lgan hududiy sotsial-iqtisodiy tizimlarni (HSIT) bashorat qilish va boshqarish maqsadida 
tadqiq etadi. Uning ijtimoiy geografiyaga aylangandan keyingi makro maqsadi - jamiyatning 
oqilona hududiy tashkil qilinishi (JXTQ)ni taminlashdan iboratdir. 
Hududiy tashkil qilinishi (ishlab chiqarishni, aholini va aholi manzilgohlarini, sotsial sohani va 
x.k.) tushunchasi boshqarish masalalarini ham o’zida qamrab oladi. Bu esa mustaqil davlatlar milliy 
chegaralari va ulardagi mamuriy-hududiy bo’laklar doirasida HSITni ijtimoiy geografiyaning asosiy 
o’rganish obekti sifatida tadqiq etish lozimligini talab qiladi.  
Shundan kelib chiqqan holda, bugungi kunda sotsial-iqtisodiy geografiyani HSITni avvalambor 
mustaqil milliy-hududiy sotsial-iqtisodiy tizimlar (MHSIT) sifatida, ayrim mamlakatlar doirasida 
tatbiq etuvchi fan deb hisoblash o’rinlidir. Bunda MHSITni malum region doirasida 
shakllanayotgan yoki shakllanishi tugallangan, nisbatan yirik hududiy sotsial-iqtisodiy tizimning 
tizimchasi sifatida qabul qilish mumkin.  
Masalan, O’zbekistonga subektlari o’rtasida hozirgi kunda uzviy va xilma xil sotsial-iqtisodiy 
aloqalar mavjud bo’lgan, yagona iqtisodiy makon shakllanayotgan, Markaziy Osiyoning milliy 
hududiy tizimchasi sifatida yondashish mumkin. Ushbu, jahon miqyosidagi mezonlar bo’yicha yirik 
region tabiiy-geografik sharoitlari va tarixiy rivojlanishi xususiyatlariga ko’ra xam yaxlit 
hisoblanadi. Bugungi kunda tarixiy vaziyatning keskin o’zgarishi, Markaziy Osiyodagi barcha 
mamlakatlarning sotsial-siyosiy va iqtisodiy mustaqillikka erishishlari natijasida, ular o’rtasidagi 
o’zaro aloqalar tubdan yangi asosda amalga oshirilmoqda. Bunda mazkur regiondagi har bir 
mamlakatning sobiq ittifoq doirasidagi mamlakatlar bilan ham, shuningdek boshqa qo’shni 
mamlakatlar va butun dunyo davlatlari bilan ham amalga oshirayotgan sotsial-siyosiy va iqtisodiy 
aloqalarining shakllanishi va rivojlanishini tahlil qilish katta ahamiyat kasb etadi. 
Gap shundaki, sobiq ittifoq respublikalarning siyosiy mustaqillikka erishishlari, ularning 
iqtisoidy mustaqilliklari bilan taminlanmadi. Ulkan mamlakat - Sovet Ittifoqi hududidagi yagona 
xalq xo’jaligi majmuasi doirasida ittifoqdosh respublikalar ishlab chiqarish jarayonlarining o’ta 
ixtisoslashtirilganligi hamda ular bilan bog’liq bo’lgan, boshqaruvning mamuriy-buyruqbozlik, 
markazlashtirish usullari vositasida korxonalarning kooperatsiyalashtirilganligi ushbu 
mamlakatlarni bir-biri bilan ipsiz shunchalik yaxlit qilib mustaxkam bog’lab qo’ydiki, uni darrov 
echish nihoyatda qiyin. Shuning uchun xam sobiq ittifoqning bugungi kunda mustaqil mamlakatlari 
o’zlarining iqtisodiyotlarini ilgari mavjud bo’lgan iqtisodiy va texnologik aloqalarga tayangan holda 
rivojlantirishga majbur bo’lmoqdalar. Bunday holat hayotiy, muhim iqtisodiy muammolarni hal 
qilishda siyosiy jihatlarni oldinga surishi tabiiydir.  
 
5. Iqtisodiy geografiyani O’zbekistonda rivojlanishi 
O’zbekiston iqtisodiyotini ixtisoslashishi va majmuali rivojlanishini xalq xo’jaligi tarmoqlari 
ishlab chiqarayotgan mahsulotlarning sifati va jahon bozorida raqobat bardosh ekanligi nuqtai 
nazaridan tahlil qilish nihoyatda zarurdir. Ana shu asosida mamlakatni jahon xo’jaligiga 
integratsiyalanishi masalasi hal qilinadi. 

 
6
Iqtisodiy geografiyaning respublikadagi hozirgi ahvoli, uning nazariy-metodolik va ilmiy 
salohiyati ushbu muammolarni hal etishga imkon beradi.  
O’zbekiston iqtisodiy va sotsial geografiyasi taraqqiyotining shu bugungi darajasiga etish uchun 
uzoq va mashaqqatli yo’lni bosib o’tdi. Fanimizning shakllanishi amalda ikkinchi jahon urushidan 
keyingi davrda boshlanib, u Chetirkin va Cherdantsev nomlari bilan uzviy bog’langan. XX asrning 
50-yillarida respublikada O’zbekiston iqtisodiy geografiyasining muhim yo’nalishi sifatida 
shaharlar geografiyasi shakllandi. Uning asoschisi va targ’ibotchisi bo’lib, Farg’ona vodiysi 
shaharlarining shakllanishini tadqiq etgan N.V.Smirnov hisoblanadi. Keyinchalik  bu ilmiy 
yo’nalish yana xam kengaydi. O’zbekiston yangi shaharlari (Ahmedov E.A.), poytaxt shahri 
Toshkent (Raimov T.I.), Quyi Amudaryo shaharlari (Inomov I.) va boshqalar o’rganildi.  
60-yy. M.Q.Qoraxonovning bevosita rahbarligida O’rta Osiyo va O’zbekiston aholisiga xos 
muammolar keng o’rganildi. Chunonchi, O’zbekiston aholisining tadrijiy o’sishi (M.Q.Qoraxonov), 
respublika qishloq aholisining joylanishi xususiyatlari (G.A.Asanov, R.V.Valieva), Farg’ona 
vodiysi shaharlari va shahar aholisining rivojlanishi (O.B.Ota-Mirzaev), yangi shaharlarning 
demografik rivojlanishi (N.F.Fayziev) va boshqa yo’nalishlardagi masalalar tahlil etildi.  
O’zbekiston iqtisodiy geografiyasi «aholi» blokining rivojlanishiga katta tasir ko’rsatgan, 
muhim tadbirlar qatorida M.Q.Qoraxonov boshchiligida tashkil qilingan va O’rta Osiyo aholisi 
muammolariga bag’ishlangan birinchi (Toshkent, 1965), keyinchalik ikkinchi (Toshkent, 1971) 
butunittifoq konferentsiyalari haqida alohida gapirish kerak. Ular respublikada aholi geografiyasini 
va uning asosiy yo’nalishlari: aholini takror barpo etish geografiyasi, aholi migratsiyasi 
geografiyasi, shaharlar geografiyasi, qishloqlar geografiyasi, mehnat resurslari geografiyasi va 
boshqalarning tez suratlar bilan rivojlanishini taminlaydigan muhim omillar bo’lib, xizmat qildi. 
O.B.Ota-Mirzaev rahbarligida urbanizatsiya muammolariga bag’ishlangan birinchi (Toshkent, 
1973) va ikkinchi (Toshkent, 1975) butunittifoq seminarlari tashkil qilindi va o’tkazildi. 
70- va 80-yillarda aholi mavzusi bo’yicha qator nomzodlik dissertatsiyalari muvaffaqiyatli 
himoya qilindi (Soliev A., Qayumov A., Yangiboev M., Safarov I., Imomov Sh., Mallaboev T., 
Goldfarb B., Maxmudov B., G’aniev A., Bo’rieva M. va boshqalar). 80-yillarning so’nggi va 90-
yillarning dastlabki davrida Salimov X. tomonidan O’zbekiston aholisining sotsial-geografik 
rivojlanishi, Ota-Mirzaev O.B. tomonidan O’zbekiston shahar aholisi va aholi manzilgoxlarining 
rivojlanishi, Qayumov A. tomonidan O’zbekiston mehnat resurslarining sotsial-geografik 
rivojlanishi muammolari bo’yicha doktorlik dissertatsiyalari muvaffaqiyatli himoya qilindi.  
 Natijada, hozirgi vaqtga kelib, O’zbekistonda respublika aholisi, uning joylanish xususiyatlari, 
urbanizatsiya jarayonini o’rganish bo’yicha mashhur milliy ilmiy maktab vujudga keldi. 
O’zbekiston sotsial-iqtisodiy geografiyasining keyingi rivojlangan yo’nalishi bo’lib, qishloq 
xo’jaligi geografiyasi hisoblanadi. Mazkur yo’nalish respublikada 60-yillarning dastlabki davrida 
Z.M.Akromov rahbarligida vujudga keldi, shakllandi va rivojlandi. Ushbu muhim ilmiy 
yo’nalishning respublikadagi mashhur vakillari bo’lib Ro’ziev A.R., Lobach R.S., Xodiev R.A., 
Egamberdiev T.E., Islomov S., Qurbonov K. va boshqalar tan olinadi. Mazkur ilmiy yo’nalish 
O’zbekistonda 80-yillarda qishloq joylari va shaharlar iqtisodi bilan uzviy bog’langan xolda 
rivojlandi. Aynan mana shu yo’nalish bo’yicha ko’pchilik geograflarning (Abirqulov Q., Sultonov 
N., Abdullaev O. va boshqalarning) iqtisod fanlari bo’yicha doktorlik dissertatsiyalari yoqlashlari 
bejiz emas. 
 
6.  Iqtisodiy geografiya fanining hozirgi vaqtdagi vazifalari 
Kelajakda O’zbek milliy sotsial-iqtisodiy geografiyasi asosiy etiborni bozor iqtisodiyoti 
shakllanayotgan sharoitda respublika ishlab chiqarish kuchlarini xududiy tashkil qilinishining 
fundamental masalalarini tadqiq etishga qaratishi lozim. 
Respublika ijtimoiy geograflarining asosiy faoliyati quyidagi iqtisodiy geografik muammolarni: 
• 
bozor munosabatlarining shakllanishi sharoitida O’zbekiston xalq xo’jaligini hududiy 
tashkil qilinishining va makroiqtisodiyotning tarkibini tubdan o’zgartirishning nazariy-metodologik 
masalalarini; 
• 
respublika sanoati tarmoqlar va hududiy tarkibini  takomillashtirish; 

 
7
• 
qishloq xo’jaligini ixtisoslashishini va majmuali rivojlanishini, uning hududiy tashkil 
etilganligini mukammallashtirish; 
• 
qishloq xo’jaligi asosiy tarmoqlarining (paxtachilik, bog’dorchilik va uzumchilik, 
chorvachilik va x.k.) rivojlanishi va hududiy tashkil qilinishining regional masalalarini; 
• 
O’zbekistonni jahon xo’jaligiga integratsiyalanishi, uni xalqaro geografik mehnat 
taqsimotida ishtirok etishi va mamlakatlar xalqaro iqtisodiy aloqalarni shakllantirishning geografik 
muammolarini; 
• 
tabiatdan va tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish va atrof muhitni muhofaza qilishning 
iqtisodiy-geografik va sotsial-geografik muammolarini; 
• 
O’zbekistonning majmuali iqtisodiy va sotsial rayonlashtirish muammolarini; 
• 
respublikada, viloyat va regionlarda sotsial infrastrukturani shakllantirish va 
rivojlantirishning iqtisodiy-geografik muammolarini; 
• 
O’zbekiston  aholisi  rivojlanishining  sotsial-geografik  muammolarini; 
• 
respublika aholisi joylanishi hamda uning hududiy tizimlarini takomillashtirish 
muammolarini; 
• 
urbanizatsiyaning rivojlanishi va respublika aholisi sifat ko’rsatkichlarini 
mukammallashtirish muammolarini; 
• 
qishloq aholisini rivojlantirish va aholi manzilgohlari tizimini oqilona shakllantrish 
muammolarini; 
• 
O’zbekiston mehnat resurslari shakllanishi hamda aholi bandligini mukamallashtirish 
muammolarini; 
• 
aholini takror barpo etish jarayoni va uni boshqarish muammolarini; 
• 
O’zbekiston aholisining migratsiyasi va uni boshqarish muammolarini hal etishga 
qaratilishi lozim. 
O’zbekiston ijtimoiy geografiyasi asosiy etiborini yuqorida qayd etilgan muammolarni hal 
qilishga qaratishi shubhasizdir, bu esa uni yana ham yuqori darajaga ko’tarilishiga, sifatli 
rivojlanishiga asos bo’lib xizmat qiladi.