O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti umumiy psixologiya

17-Mavzu. Pedagogik qobiliyatlar
Reja:

1. 
   Pedagogik qobiliyatlar haqida tushuncha,
   
2. 
   Pedagogik qobiliyatlarning turlari: didaktik qobiliyatlar, akademik, perseptiv, kommunikativ, nutq qobiliyati, tashkilotchilik, avtoritar,pedagogik hayol,diqqatni taqsimlay olish qobiliyati ,
   
3. 
   Pedagog o‘z ilmiy, o‘quv-uslubiy salohiyatini oshirishining psixologik muammolari haqida fikr almashish.
   

Kobiliyat — bu kishining biror faoliyatga yarokliligi va shu faoliyatni muvaffakiyatli amalga oshirishidir.
Pedagogik kobiliyat - bu kobiliyat turlaridan biri bo‘lib, kishining pedagogik faoliyatta yarokliligini va shu faoliyat bilan muvaffakiyatli shugullana olishini aniklab beradi. Pedagogik kobiliyatning tuzilishi kanday? kuyida bu masalani kurib chikamiz.
Uzok yillar olib borilgan tadqiqotlar, pedagogik kobiliyatlar murakkab va kupkirrali psixologik bilimlardan iboratliligini kursatib berdi. Ana shu tadqiqot ma’lumotlaridan foydalanib, pedagogik kobiliyatlar tuzilishida muhim urin egallaydigan kator komponentlarni (tarkibiy kismlar) ajratab kursatish mumkin:
1. Didaktik kobiliyatlar - bu bolalarga o‘quv materiallarni anik va ravshan tushuntirib, oson kilib etkazib berish, bolalarda fanga kizikish uygotib, ularda mustaqil faol fikrlashni uygota oladigan kobiliyatlardir.
Didaktik kobiliyatlarga ega bo‘lgan o‘qituvchi zarurat tugilganda kiyin o‘quv materialini osonrok, murakkabrogini soddarok, tushunishi kiyin bo‘lganini tushunarlirok kilib o‘quvchilarga moslashtirib bera oladi, O‘qituvchining mana shu xislatlarini bilib olgan o‘quvchilar odatda: «o‘qituvchining eng muhim tomoni xam uning xamma narsani anik, ravshan va tushunarli kilib berishida-da. Bunday uxituvchining kulida mazza kilib ut-iging keladi»; «Unisi esa xech narsaga yaramaydigan o‘qituvchi, xech xam anik tushuntirib bera olmas edi»; «o‘quv materialini oddida tirik odamlar emas, balki kandaydir mexanizmlar bordek, zerikarli va noanik - mujmal kilib tushuntiradi. Biz bunday o‘qituvchilarni yoktirmaymiz» - deydilar.
Hozirgi tushunchamizdagi kasbiy maxorat, shunchaki bilimlarni osonrok, xammabop va tushunarli kilib o‘quvchilar ongiga egkazib berish qobiliyatinigina emas, balki, shu bilai birga uxuvchilarning mustaqil ishlarini, ularning bilish faolligini okilona va moxirlik bilan boshkarib, ularni kerakli tomonga yunaltirib turishdan iborat kobiliyatni xam uz ichiga oladi.
Mana shu kobiliyatlar asosida o‘quvchilar psixologiyasiga xos doimiy ustanovka (yunadtirish) yotadi. Kobiliyatli pedagog o‘quvchilarning tayyorlik darajasini, ularning taraqqiyot darajasini xisobga olgan xalda bolalarning nimani bilishi va nimani bilmasligini, nimalarni allakachon esdan chikarganliklarini tasavvur kila oladi.
Kupchilik o‘qituvchilarga, ayniksa xafsalasiz o‘qituvchilarga, o‘quv materiali oddiygina va xech kanday aloxida tushuntirish xamda izox berishni talab kilmaydigandek tuyuladi.
Bunday o‘qituvchilar o‘quvchilarni emas, balki birinchi galda uzlarini nazarda tutib ish olib boradilar. Shuning uchun xam o‘quv materialini uziga karab tanlaydilar. Kobiliyatli, tajribali o‘qituvchilar esa uzlarini o‘quvchi urniga kuyib, kattalar uchun anik, ravshan va tushunarli bo‘lgan material o‘quvchilar uchun noanik va tushunarsiz bulishi mumkin degan nuktai nazarda bo‘ladilar.
Shuning uchun xam bunday o‘qituvchilar materialning xarakteri va uni bayon exish usullarini aloxida uylab kurib rejalashtiradilar. Materialni bayon etish jarayonida kobiliyatli o‘qituvchi uchun o‘quvchilarning kanday tushunayotganliklari va zarur bo‘lganda dars bayonotiga aloxida e’tibor berishga intilayotganliklari kabi kator belgilariga karab to‘g‘ri tasavvur kilib, xulosa chikara oladi.
Ana shunday pedagogik kobiliyatni aniklash uchun psixolog N.Gonobolin juda kulay test tavsiya etadi. Bu testga kura bilish xarakteridagi matnda o‘qituvchining fikri ayrim sinf o‘quvchilari uchun kiyin deb xisoblangan kismlarni aloxida kursatib, nima uchun bu kismlarning kiyinligiyai tushuntirib berish, shundan sung esa matnni o‘quvchilarga engil va ularning o‘zlashtirishlari uchun kulay kilib tuzish tavsiya etiladi.
Kobiliyatli o‘qituvchi pgu bilan bir katorda materialni o‘zlashtirish, o‘quvchilarga bir oz nafas olib, uzlariga kelib olishlari va uz Diqqat-e’tiborlarini bir joyga kuyib, ayrim kuzgalishlarni «sundirib», boshkalarni esa jadallashtirib, ularning bushashganligini, sustligini va lokaydligini engishlari uchun zamin tayyorlash zarurligini xam nazarda tutadi. Bunday o‘qituvchi zarur sharoit yaratalmaguncha darsni boshlamaydi. Xaddan tashkari shiddat bilan boshlangan dars o‘quvchilarda ximoya kiluvchi tormozlanishning vujudga keltirib, miya faoliyati tormozlanadi va o‘qituvchining suzlari etarlicha idrok kilinmaydi.