O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti umumiy psixologiya

8.Pedagogik xayol — bu kishining o‘quvchilar shaxsini tarbiyaviy tomondan loyixalashtirishda uz ish-xarakatlarining natijasini oldindan kura bilishda namoyon bo‘ladigan kobiliyatdir. Bu kobiliyat o‘qituvchi ma’lum o‘quvchidan kelgusida kim chikishini kuz oldiga keltirishda, tarbiyalanuvchilarda u yoki bu xildagi xislatlarni usib rivojlanishi oldindan kura bilinshda namoyon bo‘ladi. Bu kobiliyat pedagogik optimizm, tarbiyaning kuchiga, o‘quvchilarga bo‘lgan ishonch bilan bog‘liqdir. Shuning uchun xam o‘quvchilar ayrim o‘qituvchilar to‘g‘risida: «Axmad akamlar, chamasi ichimizdagi eng yaramaslarga xam ishonchlarini yukotmasdilar, shuning uchun xam biz ularni xurmat kilardik», degan fikrlarni izxor kiladilar.
9. Diqqatni taksimlay olish qobiliyati — bu kobiliyat bir vaktning uzida Diqqatni bir kancha faoliyatga karata olishda namoyon bo‘lib, o‘qituvchi ishida goyat muhim axamyyatga egadir.
Kobiliyatli, tajribali o‘qituvchi uzining Diqqat-e’tiborini o‘quv materialini kanday bayon etilishiga, uning mazmuniga, uz fikrlarini atroflicha kilib kanday ochib berishga yoki o‘quvchi fikriga baralla karatadi va shu bilan birga bir vaktning uzida barcha o‘quvchilarni Kuzatib, ularni tolikkangolikmaganligiga, e’tiborli yoki e’tiborsizligiga, darsni tushunish-tushunmasligiga axamiyat berib, o‘quvchilarning intizomini kuzatadi xamda okibat natijada uzining shaxsiy xulk-atvoriga (yurish-gurishiga, uzini to‘tishiga, mimika va pontamimikasiga) e’tibor beradi. Tajribasiz o‘qituvchi, kushgacha o‘quv materialini bayon etishga berilib ketib, o‘quvchilarning nima kilayotganliklarini sezmay koladi va nazoratdan chikarib kuyadi, agar, bordiyu, o‘quvchilarni Diqqate’tibor bilan kuzatishga xarakat kilsa, bunday xollarda uz bayonotining izchilligini yukotib kuyadi.
Yukorida kursatib utilgan kobiliyatlardan tashkari, o‘qituvchi inson shaxsining maqsad sari intilishi, uddaburonlik, mexnatsevarlik, kamtarlik kabi kator ijobiy xislatlariga ega bulishi lozim. U o‘quvchilarni tarbiyalar ekan, uzining xulk-atvori, yurishturishi, xullas, butun o‘qituvchilik shaxsi bilan o‘quvchilarga urnak bulishi kerak. O‘qituvchining uzini kulga ola bilishi muhim axamiyatga egadir.
Xulosa kilib, shuni aytish joyizki, ukituvining barcha ijobiy, umuminsoniy axlok me’yorlariga mos keluvchi xislatlari katta axamiyatga ega. Agar biz kuyidagi xislatlarini olib karaydigan bulsak, bularning barchasi xam uta muhim omillardir. Jumladan, o‘qituvchining tashki kiyofasi uning obrusi shakllanishiga ta’sir etadi. O‘qituvchining ozodaligi, ixchamligi, uning pokizaligi, sarishta-saramjonligi, sipogarchiligi, uning kiliklari, uzining chiroylik to‘tishi, kaddi-komati va yurish-turishlari o‘quvchilarda juda yaxshi taassurot koldiradi. Jumladan, o‘quvchilariing «Farida opani nechuk yaxshi kurmaysan, ular xar doim shu kadar xushchakchak, ozoda, sarishta-saranjomlar-ku!?» yoki «Noila opa maktabda emas, balki teatrda ishlab, tomosha kursatishi kerak - chunki ularning turki-kiyofasi, yurishgurishi yasama, soxta» degan fikrlarni olishimiz mumkin.
O‘qituvchining uz malakasini oshirib borishining muammolari
Muhim davlat vazifasini - «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ni amalga oshirayotgan zamonaviy maktab o‘qituvchisining xislatlari, uning ijodiy faoliyati XXIasrda shakllanib, asosan amaliy ishda, pedagogik tajribalarni egallash jarayonida usib rivojlana boradi.Hozirgi jamiyatimizda o‘qituvchining mustaqil ravishda bilimlarni egallab, uz malakasini oshirib borishi - bir tomoidan o‘qituvchilik faoliyatining borgan sari nakadar muvaffakiyatli borayotganligini kursatsa, ikkinchi tomondan muhim vazifa ekanligidan dalolat beradi - chunki, bu kechiktirib bulmas jarayon shaxsni intellektual kashshoklikdan kutkarib koladi.
Psixologik nuktai nazardan o‘qituvchi doimiy ravishda uz bilimlarini oshirish bilan shugullanishi zarurdir. Chunki o‘qituvchilik mexnatining asosiy xususiyati xam shudir. Pedagog xamma vakt odamlar orasida bularkan, u birinchidan, odamlarni kupdan beri kiziktirib kelayotgan xakikatni uz karashlari buyicha to‘g‘ri tushuntirib berishi lozim. Albatta, o‘qituvchidagi bu tarika karashlar kup yillar davomidagi mexnat va xayot faoliyati jarayonida shakllanadi; ikkinchidan, o‘qituvchining uzi axborotlar olish uchun o‘quvchilarga nisbatan cheklangan vakt Imkoniyatiga ega: uchinchidan, u uta tor doiradagi tengkurlari bilangina mulokotda bulish imkoniyatiga ega bo‘lib, kupincha uz kasbiga xos kizikishlar bilangina cheklanib koladi. O‘qituvchining mustaqil bilim egallashi deganda, uning uz bilimlarini doimiy ravishda kasbiy va umummadaniy axborotlar bilan tuldirib, uzining individual ijtimoiy tajribasini keng mikyosda doimo yangilab borishi tushuniladi. Odatda aksariyat o‘qituvchilar mustaqil bilim egallash zarurligini tushungan xolda, undan muvaffakiyatli foydalanadilar.
Buning motivlari odatda pedagogik faoliyat jarayonida o‘qituvchi oldida yuzaga keladigan muammolarni anglab olish natijasida shakllanadi. Kup xollarda bunday motivlar o‘qituvchilarni kanday ukitib va kanday tarbiyalash kerak, degan xoxish-istaklar tarikasida, fanning oxirgi yutuklari, uzining pedagogik maxoratini takomillashtirish extiyoji tugidishi munosabati bilan shakllana boradi.
Shu bilan birga yakkol kuzga tashlanib turgan ayrim xollardan kuz yuma olmaymiz. Masalan o‘qituvchilar ommasining ma’lum kismi mustaqil izlanishda bo‘lib, uz bilim saviyasini oshirish bilan faol shugullanmaydi, malakasini oshirishga intilmaydi, ba’zilar muayyan bilimlar soxasida taraqqiyotdan butunlay ortda kolmoka,alar. Bunday o‘qituvchilar usib kelayoetan esh avlodning ta’lim va tarbiya taraqqiyotiga jiddiy zarar keltiradilar.
Bu muammoni xal etishda asosiy vazifa malaka oshirish tizimi zimmasiga tushadi. Respublikamizda xalk ta’limi xodimlarining malakacini oshirish institutlarining tarmoklari joriy etilgan. Bular viloyatlardagi xalk ta’limi xodimlarining malakasini oshirish institutlari, Toshkent xalk ta’limi xodimlarining malakasini oshirish instiugi va Avloniy nomidagi xalk ta’limi xodimlarining malakasini oshirish Markaziy institutidir.
Xalk ta’limidagi bu tizimning asosiy vazifasi doimiy ravishda o‘qituvchi kadrlarning malakasini oshirish, o‘qituvchi kadrlarni uzlarining kasbiga xos bilim saviyasini, Ko‘nikma, malakalarini, ma’naviyat va ma’rifatini, shu bilan bir katorda iktisodiy, ekologik va xukukiy ma’lumotni oshirishga da’vat etuvchi ijtimoiy psixologik soxalarni rivojlantirib borishdan iboratdir. O‘qituvchining mustaqil bilim egallashi va malakasini oshirish pedagogik faoliyatning samaradorligini oshirishda zaruriy shartlardandir.
Shark mutafakkirlari o‘qituvchi uzi ukib tursagina - o‘qituvchi bula oladi, agar u o‘qishni tuxtatib kuyar ekan, unda o‘qituvchilik xam uladi, deb juda xakkoniy aytganlar.
Bu xakikatni yoshi kancha bulishidan, pedagogik maxoratidan, kanday dars berishidan kat’iy nazar barcha o‘qituvchilar yaxshilab bilib olishlari lozim.
Professiogramma yoshlarga uzlarining kelgusida o‘qituvchilik kasbini to‘g‘ri va ongli ravishda tanlab olishlariga yordam beradi.
Kobiliyat - bu kishining biror faoliyatga yarokliligi va shu fuoliyatni muvaffakiyatli amalga oshirishdir. Pedagogik kobiliyat — tugma kobiliyat turlaridan biri bo‘lib, kishining pedagogik faoliyatga yarokliligini va shu faoliyat bilan muvaffakiyatli shugullana olishini aniklab beradi. Uzok yillar olib borilgan tadqiqotlar, pedagogik kobiliyatlar murakkab va kup kirrali psixologik bilimlardan iboratliligini kursatib beradi. Ana shu tadqiqot ma’lumotlaridan foydalanib, pedagogik kobiliyat tuzilishida muhim urin egallaydigan kator komponentlarni ajratib kursatish mumkin.
Didaktik kobiliyatlar — bu bolalarga o‘quv materialini anik va ravshan tushuntirib, oson kilib etkazib berish, bolalarda fanga kizikish uygotib, ularda mustaqil faol fikrlashni uygota oladigan kobiliyatdir. Didaktik kobiliyatga ega bo‘lgan o‘qituvchi zarurat tugilganda kiyin o‘quv materialini osonrok, murakkabrogini soddarok tushunishi kiyin bo‘lganini tushunarlirok kilib o‘quvchilarga moslashtirib bera oladi.
Akademik kobiliyatlar - matematika, fizika- biologiya, ona tili, adabiyot, tarix va boshka shu kabi fanlar soxasiga xos kobiliyatlardir. Kobiliyatli o‘qituvchi uz fanini fakat kurs xajmidagina emas, balki atroflicha keng, chukur bilib bu soxada erishilgan yutuklar va kashfiyotlarni doimiy ravishda kuzatib borib, o‘quv materialini mutlako erkin egallab unga katta kizikish bilan karaydi xamda ozgina bulsada tadqiqot ishlarini olib boradi.
Kupchilik tajribali pedagoglarning aytishlaricha, o‘qituvchi uz fani buyicha bunday yuksak bilim saviyasiga erishishi boshkalarni koyil kilib xayratda koldirishi, o‘quvchilarda katta kizikish uygota olishi uchun yuksak madaniyatli xar tomonlama keng bilimdon bulishi lozim.
Perseptiv kobiliyatlar — bu o‘quvchining tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira bilish, psixologik kuzatuvchanlik, o‘quvchi shaxsini vaktinchalik, psixik xolatlari bilan bog‘liq nozik tomonlarini tushuna bilishdan iborat kobiliyatlardir.
Nutk qobiliyati — kishining uz tuygu xislarini nutk yordamida shu bilan birga mimika va pantomimika yordamida anik va ravshan kilib ifodalab berish qobiliyatidir.
Tashkilotchilik qobiliyati — bu birinchidan, o‘quvchilar jamoasini uyushtira bilish, unda jamoani jipslashtira olish va ikkinchidan, uzining shaxsiy ishini to‘g‘ri tashkil kila olish qobiliyatidir.
Avtoritar kobiliyat — o‘qituvchining rostguylik, irodaviy uddaburonligi, uzini tuta bilishi, farosatliligi, talabchanligi kabi irodaviy xislatlari xamda kator shaxsiy xislatlarga shu bilan birga o‘quvchilarning tarbiyasida javobgarlikni xis etish uning e’tikodi, o‘quvchilarga ma’naviy va ma’rifiy e’tikodni singdira olishga ishonch kabi xislatlarga xam bog‘liqdir.
Kommunikativlik qobiliyati - bu bolalar bilan mulokotda bulishga o‘quvchilarga yondashish uchun to‘g‘ri yul topa bilishga ular bilan pedagogik nuktai nazardan maqsadga muvofik uzaro aloka boglashga pedagogik taktning mavjudligiga karatilgan kobiliyatdir.
Pedagogik takt psixologiyasini o‘rganishida psixolog I.V.Straxov benixoya katta xissa kushgan. Uning fikricha, bunda muhimi — o‘quvchilarga ta’sir etishning eng kulay usullarini topa bilish tarbiyaviy ta’sirni kullashda maqsadga muvofik pedagogik choralarga e’tibor berish, anik pedagogik vazifalarni xisobga olgan xolda, o‘quvchi shaxsining psixologik xususiyatlari va imkoniyatlari xamda mazkur pedagogik xolatlarini xisobga olish zarurdir.
Pedagogik xayol — bu kishining o‘quvchilar shaxsini tarbiyaviy tomondan loyxalashtirganda uz ish xarakatlarining natijasini oldindan kura bilishda namoyon bo‘ladigan maxsus kobiliyatdir.
Diqqatni taksimlay olish qobiliyati — bu kobiliyat bir vaktning uzida Diqqatni bir kancha faoliyatga karata olishda namoyon bo‘lib, o‘qituvchi ishida goyat muhim axamiyatga egadir.
Yukorida kursatib utilgan kobiliyatlardan tashkari o‘qituvchi inson shaxsining maqsad sari intilishi uddaburonlik, mexnatsevarlik, kamtarlik kabi kator insoniy xislatlarga ega bulishi lozimdir.