O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tilshunosligi kafedrasi

4.Eshitish kònikmasini rivojlantirishda ta'lim texnologiyalaridagi muammolar
So'nggi yillarda til o'qituvchisi kasbida tinglashga katta e'tibor berilgani ajablanarli emas, chunki u tilni o'rganish va o'rgatishning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Tabiiyki, ko'pgina o'quv vaziyatlarida umumiy maqsad bo'lgan tinglashni qiyinlashtiradigan to'siqlar mavjud, chunki bu shunchaki so'zlarni eshitishdan ko'ra ko'proq. G.Bak ta’kidlaganidek, “tinglash murakkab jarayon bo‘lib, unda tinglovchi kiruvchi ma’lumotlarni, akustik signalni oladi va uni turli xil lingvistik va nolingvistik bilimlar asosida izohlaydi”, ya’ni tinglash qobiliyatidir. Boshqalar nima deyayotganini aniqlash va tushunish uchun .Bu so'zlovchining urg'usi yoki talaffuzini, grammatikasini va lug'atini tushunish va uning ma'nosini tushunishni o'z ichiga oladi. Samarali tinglovchi ushbu to'rt narsani bajarishga qodir, lekin yangi boshlovchi uchun bu juda qiyin, chunki u tinglayotgan so'zlovchining tarkibiy va leksik doirasini nazorat qila olmaydi. Shunga qaramay, har qanday tinglovchi tanlab tinglashni o'rgansa, diqqatni muhim kontent elementlariga qaratishni o'rganishi mumkin.
Tinglab tushunishda yaxshi tinglovchi tinglash vazifasining barcha so'zlarini tinglamaydi. Ular uning istalgan qismini o'tkazib yuborishlari va faqat o'zlarining javoblari uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarga e'tibor berishlari mumkin. Ularning fikricha, so'zma-so'z tinglash yoki batafsil tinglash asosiy fikrni olish uchun juda muhimdir. Bir marta ular tushunishga harakat qilishadi Har bir so'zda ularga tinglash matnlarini tushunishga yordam beradigan kalit so'zlarni topish imkoniyati kam. Birinchi tilimizda biz xabarning ayrim qismlarini ko'rib chiqamiz va faqat tegishli qismlarga e'tibor beramiz. Shunday qilib, jumlalar so'zma-so'z qayta ishlanmaydi va asosiy e'tibor ushbu so'zlar ortidagi g'oyalarga va xulosa chiqarish uchun bu g'oyalar qanday bog'langanligiga qaratiladi /Brown, 1992/. Ba'zi o'qituvchilar tinglashni o'rgatishning eng oson mahorati deb o'ylashadi, aksariyat o'quvchilar esa uni yaxshilash eng qiyin deb o'ylashadi. Bu qarama-qarshilik bizga shuni aytadi tinglashni o'rgatishda o'rganish kerak bo'lgan ba'zi narsalar mavjud. Ehtimol, buni "o'rgatish eng oson" deb aytadiganlar, bu juda ko'p mashaqqatli dars tayyorlashni talab qilmasligini anglatadi va ular faqat lentalarni o'ynash va o'quvchilarning tushunishlarini sinab ko'rishlari kerak (Yagang, 2001). Ammo tinglashni o'rgatish uchun sinovdan boshqa narsa yo'qmi? Biz tinglashni qanday yaxshilash mumkinligi va buning uchun qanday mashg'ulotlar foydali ekanligini bilib olishimiz kerak va keyin bu bilim va mashg'ulotlardan o'z sinfimizda foydalanishimiz kerak.
Tinglash til o'rganishda alohida jihatdir. Maqsadlarga ko'ra uni tasniflash mumkin: zavq olish uchun tinglash, ma'lumot olish, ishontirish, idrok etish va tushunish uchun. Tushunish uchun tinglashni uch bosqichga ajratishimiz mumkin;
1. tinglash va javob bermaslik (yozma matn, o'qituvchining norasmiy nutqi ortidan);
2.tinglash va qisqa javob berish (ko'rsatmalarga rioya qilish jismoniy harakat, modellar qurish, rasmli diktant va boshqalar), haqiqiy-yolg'on mashqlari va boshqalar; 3.tinglash va uzoqroq javob berish (takrorlash va diktant, izohlash, savollarga javob berish, matnlar bo‘yicha tushunish savollariga javob berish, bashorat qilish, bo‘shliqlarni to‘ldirish, umumlashtirish va h.k.).²
Ko'pgina talabalar tinglash eng qiyin mahorat deb hisoblashadi va ular "tinglash" so'zini eshitganlarida vahima boshlaydilar. Boshqa tomondan, eshitganlaridan o'rganadigan talabalar odatda tinglashda yaxshi natijalarga erishadilar. Andervudning ta'kidlashicha, ona tilida o'xshash yoki bir xil intonatsiya va stress naqshlari mavjud bo'lgan o'quvchilar, ona tili turli ritmlarga asoslangan talabalarga nisbatan kamroq muammolarga duch kelishadi Talabalar rivojlantirishi kerak bo'lgan birinchi narsa bu ularga suhbat mavzusini aniqlashga va tegishli reaktsiyani topishga yordam beradigan qobiliyatdir.
Ikkinchidan, o'quvchilar mavzuning rivojlanishini bashorat qilish qobiliyatini rivojlantirishlari kerak, chunki bu qobiliyat ularga oldindan mos javob tayyorlashga yordam beradi.
Uchinchidan, ular tan olishlari va tegishli javob berish uchun etarli darajada tushunmaganliklarini ko'rsatishlari kerak. Talabalar "kechirasiz", "kechirasiz" yoki "kechirasiz, men tushunmadim" kabi iboralar yordamida yoki oddiygina so'zlovchining so'zlarini takrorlash orqali mavzuni tushuntirishdagi muammolarni qanday hal qilishni o'rganishlari kerak.³ Faoliyat sinovdan emas, balki o'rgatishi kerak. O'qituvchilar tinglash jarayoniga emas, balki xotiraga e'tibor qaratadigan yoki o'quvchilarning tinglash qobiliyatini rivojlantirishga yordam berish o'rniga oddiygina amaliyot beradigan mashg'ulotlardan foydalanishdan qochishlari kerak. O'qituvchi tinglash qobiliyatini rivojlantirishga yordam berishi mumkin, bu o'quvchini uch bosqichda boshqaradigan tinglash darslarini yaratishi mumkin: tinglashdan oldin, tinglash vazifasi va tinglashdan keyingi. Tinglashdan oldingi faoliyat tinglash faoliyatining maqsadini belgilashi va o'quvchilarni tinglash matnining mazmuni haqida allaqachon bilganlarini o'ylashga va muhokama qilishga undash orqali sxemalarni faollashtirishi kerak. Bu mashg'ulot, shuningdek, matnni tushunishlari uchun zarur bo'lgan fonni ham ta'minlaydi va diqqatni nimaga tinglash kerakligiga qaratadi. Tinglashdan keyingi faoliyat tinglovchiga topshiriqni bajarishdagi muvaffaqiyatni baholashga va tinglashni boshqasi bilan birlashtirishga yordam berishi kerak.
til qobiliyatlari. O'qituvchi iloji boricha tinglash muammolarini samarali hal qilishni taklif qiladigan sinfdan tashqari amaliyotni rag'batlantirishi kerak.
Shunday qilib, tinglash va tushunish ko'nikmalarini rivojlantirish uchun tinglash jarayonining roli juda muhimdir. Tinglash orqali ko'plab talabalar o'zlarining chet tillarida umumiy rivojlanish uchun zarur bo'lgan yangi til bilan tanishadilar. Agar o'quvchilar sinfda o'zlariga berilgan ma'lumotni tushuna olmasalar, ular tilni o'rganishda katta qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin, chunki tinglash nutq, o'qish va yozish qobiliyatlarini rivojlantirishga ta'sir qilishi mumkin. Tinglab tushunishni rivojlantirishda o'quvchilarga yordam berish juda qiyin. Tinglash nafaqat muloqotda, balki tilni o'zlashtirishda ham muhim rol o'ynaganligi uchun ham o'qituvchi, ham o'quvchi e'tiborini talab qiladigan qiyinchilik. Tinglash jarayoni va tinglashga ta'sir etuvchi omillarni bilish o'qituvchilarga katta yoshli EFL o'quvchilarining ehtiyojlariga javob beradigan tinglash matnlari va faoliyatini tanlash yoki yaratish imkonini beradi. Shunday qilib, o'qituvchilar nutq, o'qish va yozish bilan tinglashning haqiqiy integratsiyasini aks ettiruvchi muvozanatni yaratish uchun ushbu tinglash faoliyatini o'quv dasturiga kiritishlari kerak.
Nutq faoliyati turlarining har biriga xos qiyinchiliklar mavjud. Tinglab tushunishda sodir bo'ladigan qiyinchiliklar birtalay. Ularni bilish chet til o‘rgatishda hal qiluvchi shartlardandir. Idrok etish, jumladan nutqni idrok etib tushunish muammolari jahon ruhshunosligida ancha mufassal ishlab chiqilgan. Chet til o‘qitish metodikasi fani mavjud nazariy mulohazalardan samarali foydalanadi. Maktab sharoitida o‘quvchilaming tinglab tushunishi sohasidagi qiyinchiliklar quyidagilardan iborat:
1. Tilga oid sh akliy qiyinchiliklar. Ma’nosi har xil, tovush shakli esa o‘xshash so‘zlami (omofonlami) yoki chet til fe’lining majhul darajasini tinglash va tushunish murakkablik kasb etadi. Omofon va majhul fe’l bir qarashda tanishga o‘xshaydi, biroq audiomatnning mazmunini payqashda xiyla qiyinchilik tug‘diradi. 2. Mazmunga doir qiyinchiliklar. Olinayotgan axborot qamrovidagi nima, qayerda, kim bilan, qachon bo‘lishi kabi dalillami idrok etish bobida yoki ular orasidagi bog‘lanishni ilg‘ab olish, shuningdek, umumiy g‘oyaga taalluqli qiyinchiliklar mavjuddir. 3. Nutqiy idrok qilishning shart-sharoitidagi qiyinchiliklar.Bulardan nutq tezligi, ohangi va mexanik yozilgan audiomatnning murakkabligini eslatish kifoya. Shu bilan birga audiomatnni bir marta idrok etish, notanish odamni tinglash, ovozdagi o‘ziga xoslik kabilar ham tushunishda g‘ov bo‘lishi tabiiy 4. Nutq shakliga oid qiyinchiliklar. Dialog nutqda javob qaytarish, monologni tinglashda esa uzun jumlalami eshitish xotirasida saqlash o‘quvchi uchun muayyan qiyinchilik keltirib chiqaradi. 5. Tilshunoslik nuqtayi nazaridan sodir bo‘ladigan qiyinchiliklar. Ular lisoniy — leksik, grammatik va fonetik qiyinchilik deb ataladi. Leksikada juft tushunchalar (mas. dunyo tomonlarini ifodalovchi so‘zlar), ko‘p ma’nolilik (pohsemiya), turg'un birikmalardagi so‘z ma’nosi, yordamchi so‘zlar, grammatik jihatdan ona tilida yo‘q hodisalar yoki fonetik tarafdan so‘zning yozuvda va talaffuzda keskin tafovuti, urg‘u va ohangning o‘xshamasligi tegishh qiyinchiliklarga sabab bo‘ladi. 6. Audiomatn tuzilishiga oid qiyinchiliklar. Audiomatnning tuzilishi (kompozitsion-mazmuniy strukturasi) ham qiyinchiliklarga olib kelishi aniqlangan. Chunki bayon etilayotgan axborotni ilg‘ab olishga uning bevosita daxli bor. Gapning yoki abzasning bir-biriga mantiqan ,,yopishishi“, kontekstning yuzaki yoki chuqurligi, notanish leksik birliklar ishtiroki va qator o‘xshash kompozitsion-mazmuniy holatlar audiomatnning tushunilish darajasini belgilovchi omillardir. O’quvchi tinglab tushunishda duch keladigan qiyinchiliklami e’tirof etishdan maqsad ulaming oldini olish choralarini ko‘rishdir. Qiyinchiliklar mehnat va vaqt talab qiladi, maxsus mashqlami bajarish zaruriyatini tug‘diradi. Qiyinchiliklami o‘z vaqtida bartaraf qilish (neytrallash) yo‘li bilan ta’lim jarayonini jadallashtirish va o'qitishning eng maqbul (optimal) metodikasini ishlab chiqishga muvaffaq bo‘linadi.

5.