O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tilshunosligi kafedrasi

She'riyat: she'riyatdan bir necha usulda foydalanish mumkin. Talabalar ovoz chiqarib o'qiladigan she'rlarni tinglashlari va ular qanday kayfiyatni (yoki ularga qanday rang taklif qilishlarini) aytishlari mumkin. Ular she'rni eshitishlari va keyin tegishli sarlavha topishga harakat qilishlari mumkin. Ular tinish belgisi bo'lmagan she'rni tinglashlari va qayerda vergul va nuqta qo'yishlari mumkin ular paydo bo'lishi kerak deb o'ylashadi.Talabalarni eshitadigan narsalarni bashorat qilishga undashning usullaridan biri ularga uchta she'rning nomini berish va keyin she'rlarda qanday so'zlarni o'z ichiga olishini taxmin qilishni so'rashdir. Natijada, ular tinglaganlarida, ular to'g'ri yoki yo'qligini ko'rishga intiladilar va she'r qanday bo'lishi mumkinligi haqida hushyor bo'ling. Hikoyalar: nutqning asosiy janri hikoya qilishdir. Talabalar odamlarning hikoyalarini tinglaganlarida, biz ularga bir qancha narsalarni qilishimiz mumkin. Ehtimol, ular rasmlarni hikoya qilingan tartibda joylashtirishlari mumkin. Ba'zan biz talabalarga ruxsat berishimiz mumkin hikoyani tinglang, lekin oxirini aytmang. Ular bu nima ekanligini taxmin qilishlari kerak va keyin, ehtimol, biz ularga yozilgan versiyani o'ynaymiz. Ushbu uslubning o'zgarishi hikoyani turli nuqtalarda to'xtatish va davom etishdan oldin "Sizningcha, keyin nima bo'ladi?" Deb aytishdir. Ushbu texnikalar ham bolalar, ham kattalar uchun mos keladi. Talabalar tinglashlari mumkin bo'lgan eng yaxshi hikoyalardan ba'zilari odamlar ko'proq yoki kamroq norasmiy gaplashganda. Lekin bu ham yaxshi kitoblardan yaxshi o'qilgan parchalarni eshitishlariga imkon berish; Biz ularga bu ko‘chirma qaysi kitobdan olinganligini aytishlarini yoki bu qanday kitob (dahshat, romantika, triller va h.k.) ekanligini aniqlashga majburlashimiz mumkin. Monologlar: turli xil tinglash vazifalari uchun turli xil monolog janrlaridan foydalanish mumkin.Misol uchun, biz talabalardan ma'ruzalarni tinglashni va eslatmalarni olishni so'rashimiz mumkin. Biz ularni "voks-pop" intervyularini tinglashga majburlashimiz mumkin, bunda besh xil ma'ruzachi mavzu haqida o'z fikrlarini aytadi va talabalar turli fikrlarga ega bo'lgan turli ma'ruzachilarga mos kelishi kerak. Biz dramatik yoki komik monologlarni tinglashimiz va talabalardan ma'ruzachining his-tuyg'ularini aytishlarini so'rashimiz mumkin. Biz ularga to'ylar, xayrlashuvlar, ochilish marosimlari va hokazolarni tinglashimiz va mavzu nima ekanligini va ma'ruzachi bu haqda qanday fikrda ekanligini aniqlashga majburlashimiz mumkin.
Bu o'qituvchi o'quvchilarning tinglash ko'nikmalarini rivojlantirishda muvaffaqiyatni ta'minlaydigan omillarni hisobga olgan holda mumkin: tinglash uchun lingvistik material; tinglash va tushunish uchun tavsiya etilgan materialning mazmuni; material taqdim etilgan shartlar. Matnni quloq bilan tushunish o'qituvchi talabalar tomonidan o'zlashtirilgan materialdan foydalanganda ta'minlanishi mumkin. Biroq, bu tinglashdagi qiyinchiliklarni to'liq bartaraf etmaydi. Talabalar uch turdagi qiyinchiliklarni engib o'tishlari uchun maqsad tilda tinglash va tushunish bo'yicha mashq qilishlari kerak: fonetik, leksik va grammatik.
Fonetik qiyinchiliklar ingliz va arman tillarining fonik tizimlari bir-biridan juda farq qilganligi sababli paydo bo'ladi. Eshituvchi ko'pincha chet tilidagi tovushlarni xuddi o'z tilidagidek talqin qiladi, bu odatda noto'g'ri tushunishga olib keladi.
Leksik qiyinchiliklar fonetik bilan chambarchas bog'liq. Talabalar ko'pincha so'zlarni noto'g'ri tushunishadi, chunki ular noto'g'ri eshitadilar. Masalan: Kema bor. Qo'y bor. Bu qurt. Issiq. Grammatik qiyinchiliklar asosan ingliz tilining analitik tuzilishi, infinitiv va kesimli konstruktsiyalarning keng qo'llanilishi bilan bog'liq. Bundan tashqari, ingliz tili grammatik omonimlarga boy, masalan: to work-work; javob bermoq - javob bermoq; -ed. Past noaniq va o‘tgan zamon qo‘shimchasi sifatida.
Talabalar tinglashda bu qiyin. Materialning mazmuni ham tushunishga ta'sir qiladi. Tinglash uchun material tanlashda quyidagi omillarni hisobga olish kerak:
a. muloqot mavzusi: bu o'quvchilarning qobiliyatiga mos keladimi
talabalar qanday qiyinchiliklarga duch kelishini tushunish,
b. aloqa turi: tavsif yoki rivoyat bo'ladimi.
Muloqot turi sifatida tavsif kamroq hissiy va qiziqarli, shuning uchun o'qituvchi uchun bunday matnni tinglashda o'quvchilarda qiziqish uyg'otish qiyin. Hikoya tinglash uchun qiziqarliroq. Binobarin, tinglab tushunish uchun ushbu turdagi muloqotdan foydalanish kerak. Kontekst va talabalarning uni tushunishga tayyorligi (intellektual va vaziyat) juda muhimdir. Hikoyaning borishi katta rol o'ynaydi: yo parcha hikoyaning boshidan, hikoyaning o'zagidan, harakatning borishidan yoki, nihoyat, hikoyaning oxiridan olinadi. Hikoyaning sarlavhasi ham matnning asosiy g'oyasini tushunishga yordam berishi mumkin. Hikoya qanchalik sodda bo'lsa, o'quvchilarning tinglash ko'nikmalarini rivojlantirish uchun shuncha yaxshi bo'ladi.
c. aloqa shakli: matn dialog yoki monolog bo'ladimi. Ikkinchisi o'quvchilar uchun osonroq, shuning uchun o'quvchilarning tinglash qobiliyatini rivojlantirish uchun afzaldir.
d. tinglash uchun materialni taqdim etish soni: talabalar matnni bir marta, ikki marta, uch marta yoki undan ko'p tinglashlari kerakmi. Talabalarga matnni bir marta tinglashga o'rgatish kerak va bu odat bo'lishi kerak. Biroq, ular ba'zan ma'lumotlarning atigi 50 foizini va hatto undan kamini tushunishlari mumkin, shuning uchun ikkinchi taqdimot foydali bo'lishi mumkin. Talabalar ma'lumotlarning ko'pini tushuna olmasalar, amaliyot shuni ko'rsatadiki, eshitish paytida ko'p marta takrorlash yordam bermaydi.
ko'p. O'qituvchi va sinf o'rtasidagi dialog orqali o'rnatilgan fikr-mulohazadan foydalanib, o'quvchilarga tushunishga yordam berish kerak, bu materialni takrorlash uchun qancha vaqt talab etiladi. Tinglashda so'zlovchining mavjudligi yoki yo'qligi muhim rol o'ynaydi. Eng qulay shart - bu o'quvchilarning ma'ruzachini ko'rishlari, xuddi o'qituvchi ular bilan chet tilida gaplashganda.
Tinglovchi (auditor) va so‘zlovchi (notiq) qo‘llaydigan til birliklari muvofiq tushsa, tushunish osonlashadi. Bu, o‘z navbatida, til tajribasi bilan bog‘liq masaladir. Tinglab tushunish uch bosqichli faoliyat bo‘lib, umumiy eshituv idroki (akustik appersepsiya), so‘zlarning tovush tomonini (fonematik) farqlash va mohiyatni anglash orqasida nutqdagi mazmun idrok etiladi, bilib olinadi va tushuniladi. Nutq faoliyatining turi va malaka hisoblanmish tinglab tushunish ta’lim maqsadi va vositasi ekanligi ma’lum. Bu o‘rinda ikki toifadagi, ya’ni, bir tomondan, so‘z orqali (tildagi nutqiy tajribaga suyangan holda) va, ikkinchidan, narsa yordamida (hayotiy tajriba, nutq vaziyatini bilish tufayli) tushuna olishning tegishli farqiga yetish kerak. Binobarin, chet til ta’limining dastlabki bosqichida tavsiya qilinadigan nutq, mavzu va vaziyatlari o‘quvchilarga tanish, oldindan ma’lum, til materiali esa ular uchun butunlay yangi, notanishdir.Tinglash uchun matn (audiomatn)larni tanlashda yoki yaratishda gap ko‘p. O‘quvchilaming yoshiga mos, qiziqishini uyg‘otadigan, mantiqan aniq, nutqning monolog va dialog shaklini o‘z ichiga olgan, axborotga boy audiomatn o‘z tinglovchisiga yoqib tushadi.Eshitish sezgisi va analizatori orqali axborot olishning asosiy manbalari sifatida muallim nutqi, auditiv texnikaviy qurollardan magnitofon va grammofon yozuvi hamda radio eshittirish, audio vizual vositalardan ovozli diafilm, kinofilm (yoki undan parcha) va televizion ko‘rsatuvlar xizmat qiladi.Tinglab tushunishning muvaffaqiyatli amalga oshishi uchun quyidagi uch omil nazarda tutiladi. Tinglovchining o‘ziga bog‘liqlik (eshitish malakasining rivojlanganligi, xotirasi, diqqati xususiyatlari), tinglash shart-sharoiti (nutq tezligi, til materiali hajmi va shakli hamda so‘zlanayotgan nutqning qancha vaqt davom etishi) va, nihoyat, qo‘llangan materialning lingvistik jihatlari (tinglovchi til tajribasiga mos kelish-kelmasligi) hisobga olinadi.Muhim masalalardan yana biri tinglangan matnni tushunish qay sabablarga ko‘ra osonlik yoki qiyinchilik bilan ro‘y berishini aniqlashdir. Qiyinchiliklar va ularning sabablarini bilish ham muhim ahamiyat kasb etadi.

Xulosa

■ darsda tinglashdan foydalanish sabablarini muhokama qildi. Bularga o'quvchilarning yaxshi talaffuz va boshqa nutq odatlarini egallashiga ta'siri kiradi. Shuningdek, biz talabalarni ingliz tilining turli xil turlari va turli xil turlari bilan tanishtirishimiz kerak tinglash.

■ intensiv (batafsil) tinglash va keng tinglash o'rtasidagi farqni aniqlab, keng tinglashda talabalar ko'proq yoki kamroq tushunishlari mumkin bo'lgan narsalarni, asosan, zavqlanish uchun tinglashlari kerakligini aytdi.
■ Jonli tinglash va oldindan yozib olingan parchalar o'rtasidagi farq haqida gapirib, jonli tinglash o'quvchilarga ma'ruzachilar bilan muloqot qilish imkonini bersa-da, audio treklardagi dinamiklar bilan buni amalga oshira olmasligini aytdi. Shunga qaramay, ikkinchisi etarli darajada ta'minlaydi turli tillardagi ma'ruzachilarni eshitish imkoniyatlari.
■ talabalar turli janrlarda gapirayotgan odamlarni eshitishlari kerakligini va biz ularning barchasi ingliz tilini tinglashlarini istasak-da, quyi darajalarda buni amalga oshirish mumkin emasligini aytdi; shunga qaramay, ular eshitadigan til imkon qadar "haqiqiy narsaga" o'xshash bo'lishi kerak.
■ o'quvchilar umumiy ma'noni tushunish yoki muqobil ravishda aniq ma'lumotlarni olish uchun turli xil tinglash ko'nikmalarini qo'llay olishlari kerakligini muhokama qildilar.
■ tinglashning oltita tamoyilini taqdim etdi: imkon qadar tez-tez va ko'proq tinglang, tayyorgarlik juda muhim, bir marta etarli bo'lmasligi mumkin, talabalar nafaqat tilni emas, balki tinglash mazmuniga javob berishga undashlari kerak, tinglashning turli bosqichlari turli xil tinglashni talab qiladi. Topshiriqlar, yaxshi o'qituvchilar tinglash matnlaridan to'liq foydalanadilar.
■ tayyorgarlik qanday ketma-ketlikning asosiy qismi ekanligini ko'rsatadigan uchta tinglash ketma-ketligini ko'rib chiqdi va tinglash qanday qilib keyingi vazifalarga olib kelishini ko'rsatdi.
■ boshqa bir qator tinglash janrlari va faoliyatlarini taklif qildi.
■ videoning (yoki raqamli uzatilgan tasvirlarning) qayerga mos kelishi muhokama qilindi, ba'zi videolarni eslatib o'tildi
texnikasi va videodan foydalanish televizor tomosha qilish uchun bahona emasligini ta'kidladi Nutq mashqlarining uch bosqichli ekanligi fanda aniqlangan: axborotni eshitishga tayyorgarlik, uni eshitish va eshitganini tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Ularning har bir qismi alohida vazifalami o‘taydi. Birinchisi (tayyorgarlik) faoliyat yuritish motivatsiyasi (ichki turtkisi)ni aks ettiradi. Muayyan vazifalami ijro etish bilan bog‘liq bosqichdir. Notanish so‘zlarni bilsa/bilmasa audiomatn mazmunini fahmlay olish ko‘nikmasi shakllantiriladi. Nutq faoliyatining boshqa turlari bilan 0 ‘NV yordamida aloqa bog'lanadi. Shu yo‘l bilan tinglash (va keyin gapirish) ehtiyoji tug‘diriladi. „Eshiting —tushuning“ yoki „Eshiting — savol bering“ tarzidagi topshiriqlardan 0 ‘NVning ijobiy farqi shundaki, unda bilishga intilishning muammoli vaziyati tashkil qilinadi. Rasmlar, verbal (so‘z bilan tasvirlanadigan) holat hamda ekran vositalari yordamida tinglab tushunish bo‘yicha nutqiy mashq bajarishga kirishiladi. Audiomatnni tinglash bosqichi analiz-sintez qilish va auditiv faoliyatning ijro qismi sifatida namoyon bo‘ladi. Bog‘lanma matnni tinglash chog‘ida asosiy e’tibor mazmunni idrok etib tushunishga qaratiladi. Audioxabaming til tomoniga g‘ayrishuuriy munosabat yuritila boshlaydi. Boshlang‘ich davrda ong ishtiroki sezilib turishi tabiiy.Auditiv mashqlardagi tinglanganning natijalarini tahlil etish qismida audioaxborotni o‘zgalarga yetkazish (bayon qilish), oldin o‘zlashtirilgan axborot bilan o‘xshashligi/noo‘xshashligini aniqlash, mazmun tomoniga baho berish, unga qo‘shimcha qilish, tahlil etish kabilar amalga oshiriladi.Tinglab tushunish mashqlarini amalda bajarish bo‘yicha ayrim tavsiyalar keltirish joizdir.Tayyorlov mashqlari sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin: ustundagi so‘zlarni eshiting va takrorlang (muallim qiyin materialni tanlab mashq tuzadi); so‘zlarni eshiting (misol keltiradi) va quyidagi so‘zlar orasidan toping; qofiyadosh so‘zlami aniqlab, ularni raqam bilan belgilang; gaplami tinglab, o‘xshash va farq qiladiganlarini + (plus) yoki — (minus) belgisi bilan aniqlang; buymqlami tez-tez bajaring; quyidagi sifat (fe’l)larni tinglang va ular bilan ko‘p qo‘llanadigan otlarni ayting; tanish o‘zaklardan yasalgan yangi so‘zlarni tinglang va taijima qiling; tayyor jumlalarni tinglang va qanday nutq vaziyatida qo‘llanilishini aytib bering; mexanik yozuvdagi matnni tinglang, so‘ngra yozma variantdagi bo‘sh qoldirilgan joylarni to‘ldiring, audiomatn mazmunida noto‘g‘ri deb topgan fikringizni isbotlang; kim haqida gap borayotganini fahmlab oling; tasvirlangan va tinglangan axborot farqini aniqlang; tushib qolgan jumlani topib o‘miga qo‘yib ayting; audioaxborotni ona tilida yozib bering; alohida berilgan so‘zlar ro‘yxatini tinglang, ularni yodda saqlang va muayyan mavzuga oidlarini ayting; ikki-uchta qisqa jumlalarni tinglang va ulardan gap tuzib ayting; jumlani eshiting, unga mazmunan mos yana bir gap qo‘shib ayting (VIII—X boblardagi mashqlarga ham qarang). »Nutqiy mashqlarga quyidagi namunalami keltirish mumkin: dialogni tinglang, unga monandini sherigingiz bilan bajaring; dialogni boshlanishini eshiting, suhbatdoshlardan birining oxirgi jumlasi (replikasi)ni kengaytiring, to‘ldiring; fonoyozuv (kinoparcha)ni eshitib, undagi voqealami aytib bering; magnit tasmasidagi dialogni tinglang va uni monolog shaklida so‘zlab bering; magnitofondan qator savollarni tinglang, orasida ularga javob berib boring; suhbatdoshlar javoblarini sharhlab bering; dialogning boshlanishini eshitib, juft bo‘lib uni davom eting; suhbatdoshlar fikrini tasdiqlang yoki rad eting; diktor nutqidagi dialogni eshiting, suhbatdoshlar qo‘llagan so‘z yoki jumlani ma’nodoshi bilan almashtiring va yangi dialogni ikki kishi bo‘lib ayting; audiomatnni tinglang va savollarga javob qaytaring; tinglaganingizda o‘rganib olgan fikrlarni aytib bering; tinglaganingizning boshi (oxiri, o‘rtasi)ni qisman o‘zgartirib ayting; tinglang va sharhlab bering; kinofilm (parcha)ni ко‘rib, asosiy g‘oyasini aytib bering; audioaxborotdagi mazmunni bo‘laklarga ajratib, ularni nomlang; tinglagan axborotingizga sarlavha o‘ylab toping; audomatnni tinglang, unga taqriz tuzing, quyidagi rejadan foydalaning: a) axborot mavzusi; b) ishtirok etganlar; d) mazmunining qisqacha bayoni; e) asosiy g‘oyasi; f) tinglangan mazmunga baho berish.

REFERENCE

1. Anderson A., Lynch T. Listening. London: Oxford University Press, 1988.
2. Brown H.D. Teaching by principles: An interactive approach to language
pedagogy. 2nd ed. UK: Addison-Wesley Longman, Inc., 2001.
3. Buck G. Assessing Listening. Cambridge: Cambridge University Press,
2001.
4. Bueno A., McLaren N., Madrid D. TEFL in Secondary Education:
Workbook. Granada: Editorial de la Universidad de Granada, 2006.
5. Flowerdew J., Miller L. Second Language Listening. Theory and Practice.
1st ed. Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
6. Hedge T. Teaching and Learning in the Language Classroom. 1st ed.
Oxford: Oxford University Press, 2000.
7. Machackova E. Teaching Listening. Brno: Masaryk University, 2009.
8. Richards J. Listening comprehension: Approach, design, procedure //
TESOL Quarterly, 17(2), 1983.
9. Underwood M. Teaching Listening. New York: Longman, 1989.
10. Ur P. Teaching of English as a second or foreign language. Cambridge:
Cambridge University Press, 1984.
11. Wolvin A., Coakley C. A survey of the status of listening training in some
Fortune 500 Corporations // Communication Education, 40, 1992.
12. Yagang F. Listening problems and solutions // T. Kral (ed.) Washington,
DC: English Language Programs Divisions, USA, 1994.
13. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
14. „ О ‘qituvcht nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent — 2012 (219-238)
15. Nune HAYRAPETYAN Yerevan State University TEACHING LISTENING: PROBLEMS AND SOLUTIONS
16. /Anderson va Linch, 1998: 104-105/

1^ Jeremy Harmer How to teach English new edition page 135

2^ Nune HAYRAPETYAN Yerevan State University TEACHING LISTENING: PROBLEMS AND SOLUTIONS

3^ /Anderson va Linch, 1998: 104-105/