O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tilshunosligi kafedrasi

3 Eshitish kònikmasini rivojlantirish tartibi
Tinglab tushunishga mo‘ljallangan (auditiv) mashqlar sistemasi maqsadiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: maxsus va maxsus bo‘lmagan mashqlar.Maxsus bo‘lmagan mashqlarda tinglab tushunish yo‘lyo‘lakay o‘igatiladi. Mas. dars boshlanishidagi nutqiy mashg‘ulot, so‘z ma’nosini ochish chog‘ida muallim hikoyasini eshitish, grammatikaning taqdimotidagi muallim gaplarini tinglash, o‘zga shaxs nutqini magnit tasmasiga yozish kabilar maxsus bo‘lmagan mashqlar jumlasiga kiradi. Chet tilda dars olib borish ham tinglab tushunishni o‘rgatishda ajoyib ish uslubidir. 0 ‘quvchilar dars davomida ishlatiladigan jumlalarni tushunishlari uchun muallim juda ko‘p marta takrorlamasligi, o‘ta sekin ham aytmasligi, har doim ona tiliga taijima qilavermasligi talab etiladi. Maxsus mashqlar, o‘z navbatida, tinglab tushunishga tayyorlov va sof nutqiy mashqlarga bo‘linadi. (Birinchisini ayrim mualliflar til (materiali)ga oid mashqlar deyishsa, boshqalari shartli-nutqiy mashqlar nomi bilan ham yuritishadi.) Tayyorlov mashqlarining obyekti akustik signal (ya’ni quloqqa yetkaziladigan so‘z, jumla, gaplar majmuyi) bo‘lib, nutqiy mashqlarda esa o‘quvchi mazmunni egallash bilan band bo‘ladi. Tayyorlov mashqidan ko‘zlanadigan maqsad oldindan (matnni tinglashgacha) qiyinchiliklarni bartaraf qilishdir. Tayyorlov mashqlari tilga oid va o‘quvchi psixologiyasi bilan aloqador mushkulotning oldini olishda bajariladi. Lisoniy qiyinchiliklami bartaraf etishda o‘zga nutqdagi yangi hodisalami topib farqlash va tushunib yetish, tovush timsolini ma’nosi bilan bog‘lash, so‘z yasalishini fahmlab ma’no chiqarish, leksik va grammatik birlikning kontekstdagi ma’nosini ochish, ma’nodosh (sinonim) va zid ma’noli (antonim) hodisalarni tanib olish va anglash singari mashqlar bajariladi. Ular tinglab tushunishning leksik, grammatik va talaffuzni eshitish mashqlari sifatida namoyon bo‘ladi. Farqlash va o‘xshatishdan iborat bilib olish jarayoni ifodalanadi. Tayyorlov mashqining psixologik qiyinchilikni oldini olish turi esa o'quvchilarning mazmunni oldindan ilg‘ay bilish, xotirani rivojlantirish, tinglash mahoratini oshirish, ichki nutqni qisqartirish singarilarda bajarish ma’quldir. Tayyorlov mashqlari tinglab tushunishning dastlabki bosqichi bo‘lib xizmat qiladi. Ular til hodisalarini bilib olish va ma’nosini fahmlash ko‘nikmalarini shakllantirish, til birliklarining eshituv timsolini hosil qilish, ma’nosi ochilgunga qadar shakllami oldindan ilg‘ash va xotirada saqlashga qaratilgan mashqlardir. Nutq mashqlari esa kommunikativ (muloqot) vazifani o‘tashga mo‘ljallanadi. Ularni auditiv faoliyatga yo‘llovchi va bu faoliyat bilan shug‘ullanish mashqlariga ajratish mumkin. Yo‘llovchi (oriyentir) mashqlar o‘quvchiga til va hayot tajribasidan foydalanib, audiomatnni tushunishda turli lingvistik va nolingvistik tayanchlarga asoslangan holda ish tutishni o‘rgatadi. Kontekstni fahmlash, tajribadagi bilimlami ishlatish, leksikaning xususiyatini ilg'ash, qiyinchiliklarni yengib matnni tushunish kabilar yo‘llovchi mashqlar sirasiga kiradi. Shug‘ullanish mashqlari esa sof nutq mashqlari bo‘lib, auditiv faoliyatning namunaviy shakli sifatida yuzaga keladi.
1. Tinglab tushunish mashqlari sistemasini sinchiklab tahlil eting.
2. „Maxsus/maxsus bo‘lmagan“, ,,tayyorlov/nutqiy“ terminlarining ma’nolarini tushuntirib bering.
3. Audiomatndagi materialni va audioaxborot mazmunini tinglab tushunish haqida fikr bayon eting.
4. Tinglab tushunish mashqlarini o‘zingiz bajaring.

Ushbu o'quv bo'limi talabalarni darslik mualliflari tanlagan maxsus tilni yaratishga e'tibor berishga undaydi. Nihoyat, talabalar bunday o'zaro ta'sir uchun o'zlari biladigan tilni faollashtirishga harakat qilishadi. Juftlikda A va B o‘quvchilari turli ma’lumotlarga ega bo‘lish maqsadida qarashadi ular hozirgina tinglaganlariga o'xshash almashinuvlar. Garchi bu alohida misol madaniyatga xos bo'lsa-da (Britaniya ingliz tili, ingliz joylashuvi va manzillaridan foydalangan holda), o'quvchilar eshitgan narsalarni rasmlarga moslashtirish texnikasidan foydalanish mumkin.turli darajalarda juda ko'p turli xil usullar. Chiptalarni bron qilish va sotib olish barcha tillarda va madaniyatlarda amalga oshiriladi.

3-misol: oldindan yozib olingan haqiqiy intervyu-hikoya (yuqori o'rta) Ushbu misolda yuqori o'rta daraja uchun talabalar yozib olingan haqiqiy intervyudan ikkita parcha eshitadilar. Biroq, har ikkala holatda ham suhbatdosh ko'pincha suhbatdoshga qisqa javoblar bilan emas, balki hikoyalar aytib berish orqali javob beradi. Bu parchalar jonli tinglashdan farqli o'laroq, quyi darajadagi tinglash matnlariga qaraganda ancha uzunroqdir
1-misol, talabalar suhbatdosh bilan muloqot qilish imkoniga ega bo'lmaydi. Shuning uchun ularning ikkalasi ham sodir bo'layotgan voqealar bilan to'liq shug'ullanishlari va tinglashga tayyor bo'lishlari ayniqsa muhimdir. Ushbu intervyu ham diqqatga sazovorki, suhbatdosh hind ingliz tilida so'zlashuvchidir - bu muhim dunyo xilma-xilligi va shuning uchun ingliz tilini xalqaro sifatida o'rganayotgan talabalar. Til qulay bo'lishi kerak.
Ikkita audio trek va audioskriptlar turli xil o'rganish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Misol uchun, o'quvchilar e'tiborini Diana ishlatadigan ba'zi lug'atlarga qaratishga arziydi ("ko'rpa-to'shak", "soch tik turish" - va Diana iborani qanday aytadi - "hammasini bering", "so'zlaringiz ustidan sayohat", " aql bo'shab ketadi', 'chaperone', 'kokpit' va boshqalar). Shuningdek, biz talabalarni audioskriptni o'qiyotganda audio trekni tinglashlarini va Diana so'z va iboralarni takrorlagan paytlarni aniqlashni (va nima uchun buni qiladi), u qachon ma'nosiz tovushlarni ishlatayotganini (va nima uchun buni qiladi) va qayerda ekanligini ko'rishga majburlashimiz mumkin. bilan gaplasha boshlaydi
bir grammatik konstruksiya, so‘ng uni o‘zgartiradi. Yana bir foydali mashg‘ulot o‘quvchilarni Diananing hikoyasini qayta aytib berishga, uning iboralaridan iloji boricha ko‘proq foydalanishga harakat qilishdir. Qayta aytib berish - bu ularning ongidagi ba'zi tillarni tuzatishning yaxshi usuli. Shuningdek, biz "Dunyo go'zali" tanlovining odob-axloqi haqida munozaraga o'tishimiz mumkin.
Tinglashning bu oxirgi misoli juda murakkab va biroz vaqt talab etadi. Ammo haqiqiy ingliz tilini normal gapirishning afzalliklari - va ko'p yillar davomida matnlarni tinglashning asosiy qismi bo'lgan ingliz va amerikacha tillardan biroz farq qiladigan ingliz tili (garchi bu o'zgarayotgan bo'lsa ham) - uzunlikdagi mumkin bo'lgan tuzoqlardan ustundir.
Tinglash o'qitish ketma-ketligining bir qator nuqtalarida sodir bo'lishi mumkin. Ba'zan keyingi harakatlar uchun sakrash nuqtasini shakllantiradi. Ba'zan bu bo'lishi mumkin talabalar rol o'ynaydigan ketma-ketlikni ro'yxatlash va ijro etishning birinchi bosqichi vaziyat ular lenta eshitgan. Ba'zan jonli tinglash a uchun debocha bo'lishi mumkin darsning asosiy yo'nalishi bo'lgan yozma qism. Biroq, boshqa darslarda quyidagilar mavjud tinglash mashg'ulotlari ularning Markaziy yo'nalishi sifatida. Biz darsni rejalashtirganimizga qaramay, biz qilayotgan ishimizda moslashuvchan bo'lishimiz kerak. Bu jonli ta'minotdan ko'ra keskinroq emas tinglash, biz qaerda, hozirgi paytda, hikoya aytib berish zarurligini his qilishimiz mumkin yoki ba'zi rol harakat. Ba'zan bu kontent sabablarga ko'ra bo'ladi-chunki mavzu keladi-va ba'zida bu bizning talabalarimizning e'tiborini jalb qilishning bir usuli bo'lishi mumkin. Aksariyat tinglash ketma - ketliklari til ko'nikmalarining aralashmasini o'z ichiga oladi-garchi bitta bo'lsa ham xususan, ko'pincha ketma-ketlikning asosiy yo'nalishi hisoblanadi. Ko'pincha talabalar mohiyatini tinglashadi turli xil vazifa ko'nikmalariga o'tishdan oldin birinchi eshitishda; boshqa paytlarda ular mumkin aniq ma'lumotni darhol tinglang. Umuman olganda, biz tinglash materialidan quyidagi maqsadlarda foydalanishni maqsad qilishimiz kerak mumkin - har xil ko'nikmalarni mashq qilish uchun ham, boshqalar uchun manba sifatida ham faoliyatlar-talabalar nihoyat u bilan charchashdan oldin.
Iloji bo'lsa, o'qituvchilar talabalar bilan suhbatlashish uchun begona odamlarni sinfga olib kirishlari mumkin yoki ular bilan suhbatlashish (yuqoridagi A3 ga qarang). Garchi talabalar ayniqsa agar ular tilning ona tilida so'zlashuvchilar bo'lsa, ularga qiziqish, nima uchun hech qanday sabab yo'q ular har qanday vakolatli ingliz karnay o'z ichiga kerak emas. O'qituvchi mehmonga talabalarning til darajasi haqida ma'lumot berib, buni ta'kidlaydi ular foydalanadigan til darajasiga nisbatan sezgir bo'lishlari kerak, lekin ular bilan gaplashmasliklari kerak talabalar juda g'ayritabiiy tarzda. Ehtimol, ular uzoqqa bormasliklari kerak tushuntirishlar va ular ayniqsa aniq gapirishni o'ylashlari mumkin. O'qituvchi mehmonni o'quvchilarga aytmasdan sinfga olib boradi yoki mehmon nima. Juftlik va guruhlarda ular imkon qadar ko'proq taxmin qilishga harakat qilishadi mehmon haqida. Xonaga kim kirganligi haqidagi taxminlariga asoslanib, ular bermoqchi bo'lgan savollarni yozing. Endi mehmon talabalar yozgan savollar bilan intervyu oladi. Sifatida intervyu tushum, o'qituvchi tushuntirish izlab, ularni rag'batlantiradi qaerda narsalar ular tushunmaydilar deyishadi O'qituvchi ham qiladi talabalarni kuzatuv savollarini berishga taklif qiling, shunda talaba qaerda ekanligini so'rasa siz? va mehmon Shotlandiya u yoki u keyin Shotlandiyada qaerda so'radi, deydi ?yoki Shotlandiya qanday? Suhbat davomida talabalar eslatma yozadilar. Suhbatdosh ketganida ushbu eslatmalar yozma kuzatuvning asosini tashkil qiladi. Talabalar qisqa yozishlari mumkin shaxs haqidagi biografik asar yoki uchrashuvni Profil sahifasi sifatida yozing jurnaldan. Ular yordam so'rab, o'qituvchisi bilan suhbatni muhokama qilishlari mumkin har qanday ochko bilan ular haqida hali aniq emas. Ular shunga o'xshash intervyularni rol o'ynashlari mumkin o'zlari orasida. Kurs daftarlarida va boshqa materiallarda oldindan yozib olingan intervyular ham juda katta talabalarga xilma-xillik haqida gapiradigan turli xil ovozlarni eshitish imkoniyatini berish uchun foydalidir fanlar. Ko'pincha talabalarga suhbatdoshning savollarini berish foydalidir, shunda ular suhbatdosh nima deyishini taxmin qilishlari mumkin.