O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti fizika texnika fakulteti

1.2.6-rasm. Yerning magnit qutblari.
Vaqt o‘tishi bilan magnit qutblarning er yuzasiga nisbatan pozitsiyasi o‘zgaradi. So‘nggi yillarda magnit qutblarning harakat tezligi keskin oshdi. Masalan, shimoliy magnit qutb hozirda yiliga taxminan 40 km tezlikda harakatlanmoqda. Yerning magnit qutblarining teskari aylanishi magnit maydon inversiyasi deyiladi.
Sayyoramizning butun geologik tarixi davomida yerning magnit maydoni o‘z qutblarini 100 martadan ko‘proq o‘zgartirdi.Yerning magnit maydonida sutkalik o‘zgarishlar mavjud. Yer magnit maydonidagi bu o‘zgarishlarning sababi yuqori balandlikda atmosferada oqadigan elektr toklaridir. Ular quyosh radiatsiyasidan kelib chiqadi. Quyosh shamoli ta'sirida Yerning magnit maydoni buziladi va Quyoshdan yuz minglab kilometrlarga cho‘zilgan yo‘nalishda "dum" ga ega bo‘ladi. Yerga qarab harakatlanayotganda ular magnit bulutlarga aylanadi va Yerda kuchli, ba'zan ekstremal buzilishlarga olib keladi. Ayniqsa, Yer magnit maydonining kuchli buzilishlari - magnit bo‘ronlari. Ba'zi magnit bo‘ronlari butun Yer bo‘ylab kutilmaganda va deyarli bir vaqtning o‘zida boshlanadi, boshqalari esa asta-sekin rivojlanadi. Ular bir necha soat yoki kunlarcha davom etishi mumkin. Ko‘pincha magnit bo‘ronlari Quyosh tomonidan chiqarilgan zarralar oqimi orqali Yerning o‘tishi tufayli quyosh chaqnashidan 1-2 kun o‘tgach sodir bo‘ladi. Kechikish vaqtiga asoslanib, bunday korpuskulyar oqim tezligi bir necha million km / soat deb baholanadi.
Kuchli magnit bo‘ronlari paytida telegraf, telefon va radioning normal ishlashi buziladi. Magnit bo‘ronlar ko‘pincha 66-67 ° kenglikda (avrora zonasida) kuzatiladi va qutb nurlari bilan bir vaqtda sodir bo‘ladi.Shunday qilib, magnit bo‘ronlari va magnit maydondagi kunlik o‘zgarishlar, biz allaqachon aniqlaganimizdek, quyosh nurlanishi bilan izohlanadi.
Ammo Yerning doimiy magnitlanishini yaratadigan asosiy sabab nima? Nazariy jihatdan, Yer magnit maydonining 99 foizi sayyora ichiga yashiringan manbalar ta’sirida yuzaga kelishini isbotlash mumkin edi. Asosiy magnit maydon Yerning chuqurligida joylashgan manbalarga bog‘liq. Ularni taxminan ikki guruhga bo‘lish mumkin. Ularning aksariyati er yadrosidagi jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lib, bu erda elektr o‘tkazuvchi moddaning uzluksiz va muntazam harakati natijasida elektr toklari tizimi yaratiladi. Ikkinchisi esa, yer qobig‘ining tog‘ jinslari asosiy elektr maydoni (yadro maydoni) tomonidan magnitlangan holda, yadro magnit maydoniga qo‘shiladigan o‘z magnit maydonini yaratishi bilan bog‘liq.
Quyosh shamoli — Quyosh plazmasining sayyoralararo fazoga uzluksiz radial oqib chiqishi. Aslida quyosh shamoli quyosh tojining tashqi qatlamlaridan yuqori energiyali zarralar — proton va elektronlar — sochilib turishidir. Terminni birinchi boʻlib amerikalik fizik Ye.Parker kiritgan (1958).
Quyosh tojining doimo 1,5-2 mln. K gacha qizishi nurlanish orqali sarflanayotgan energiya bilan muvozanatda boʻlmaydi. Qoldiq energiyani quyosh shamoli olib ketadi. Quyosh shamoli plazmasi quyosh tojidagi singari asosan proton, elektron va geliy atomlari yadrolaridan iborat. Zarralar zichligi 1m³ da taxminan 6 mln.ga yetadi va ularning oʻrtacha tezligi 400 km/sek.