O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona politexnika instituti kompyuterlashgan loyihalash tizimlari fakulteti “elektronikavaasbobsozlik” kafedrasi

Masalan: Tok kuchlanish o‘lchov transformatorlarida. Elektr o‘lchov texnikasida kengfoydalaniladigan o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tok ko‘priklarining ishishu usulga asoslangandir.

b) nol usuli o‘lchashlarda yuqori aniqlikni ta’minlaydi.

Masalan: Elektr qarshilikni ko‘prik yordamida o‘lchash .

Nol muvozanatlash usulida o‘lchanayotgan kattalik o‘lchov bilan taqqoslanadi , ammo ular orasidagi ayirma qiymati ma’lum bo‘lgan kattalikni o‘zgartirish usuli bilan nolga keltiriladi.

II BOB. Tasodifiy xatoliklarni taxlilqilish.

2.1. Xatoliklar tahlili.

O‘lchash xatoliklari turli sabablarga ko‘ra turlicha ko‘rinishda namoyon bo‘lishi mumkin.Bu sabablar qatoriga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:

• 
  o‘lchash vositasidan foydalanishda uni sozlashdan yoki sozlash darajasini siljishidan kelib chiquvchi sabablar;
  
• 
  o‘lchash ob’ektini o‘lchash joyiga (pozitsiyasiga) o‘rnatishdan kelib chiquvchi sabablar;
  
• 
  o‘lchash vositalarini zanjirida o‘lchash ma’lumotini olish,saqlash,o‘zgartirish va tavsiya etish bilan bog‘liq sabablar;
  
• 
  o‘lchash vositasi va ob’ektiga nisbatan tashqi ta’sirlar (temperatura yoki bosimning o‘zgarishi ,elektr va magnitmaydonlarining ta’siri, turli tebranishlar va hokazolar)dan kelib chiquvchi sabablar;
  
• 
  o‘lchash ob’ektining xususiyatlaridan kelib chiquvchi sabablar;
  
• 
  operatorning malakasi va holatiga bog‘liq sabablar va shu kabilar.
  

O‘lchash xatoliklarini kelibchiqish sabablarini tahlil qilishda eng avvalo o‘lchash natijasiga salmoqli ta’sir etuvchilarini aniqlash lozim bo‘ladi.
Agara sbob shusharoitdan farqli bo‘lgan tashqi sharoitd ishlatilsa,hosi lbo‘ladigan xatolik qo‘shimcha xatolik deyiladi.
Mohiyati, tavsiflari, o‘zgarish xarakteriga qarab va bartaraf etishimkoniyatlarigako‘ra:

1. 
   muntazamxatoliklar;
   
2. 
   tasodifiyxatoliklar;
   
3. 
   qo‘pol xatoliklar yoki yanglishuv xatoliklarga bo‘linadi.
   
4. 
   Kattalikning sonli qiymatini odatda o‘lchash amali bilangina topish mumkin,ya’ni bunda ushbu kattalik miqdori birga teng deb qabul qilingan shuturdagi kattalikdan nechamarta katta yoki kichik ekanligi aniqlanadi.
   
5. 
   O‘lchash deb,shunday solishtirish,anglash,aniqlash jarayoniga aytiladiki,
   
6. 
   unda o‘lchanadigan kattalik fizik eksperiment yordamida, xuddi shu turdagi, birlik sifatida qabul qilingan miqdori bilan o‘zaro solishtiriladi.
   
7. 
   Bu ta’rifdan shunday xulosaga kelish mumkinki: birinchidan,o‘lchash bu ha xil kattaliklar to‘g‘risida informatsiya hosil qilishdir; ikkinchidan,bu fizik eksperimentdir ;uchinchidan-o‘lchash jarayonida o‘lchanadigan kattalikning o‘lchov birligining ishlatilishidir .Demak,o‘lchashdan maqsad,o‘lchanadigan kattalik bilan uning o‘lchov birligi sifatida qabu qilingan miqdor (tafovutni) nisbatn topishdir.Ya’ni,o‘lchash jarayonida o‘lchashdan ko‘zda tutiladigan maqsad, ya’ni izlanuvchi kattalik(bu shunday asosiy kattalikki uni aniqlash butun izlanishni,tekshirishnivazifasi,maqsadi hisoblanadi)vao‘lchash
   
8. 
   ob’ektiishtirok etadi. O‘lchash ob’ekti (o‘lchanadigan kattalik) shunday
   
9. 
   yordamchi kattalikki,uningyordamida asosiy izlanuvchikattalik aniqlanadi, yoki bu shunday qurilmaki,uningyordamida o‘lchanadigan kattalik solishtiriladi.
   
10. 
    Shundayqilib,uchtatushunchanibir-biridan ajratab ilish kerak;o‘lchash,o‘lchash jarayoni va o‘lchash usuli.
    
11. 
    O‘lchash-bu umuman har xil kattaliklar to‘g‘risida informatsiya qabul
    
12. 
    qilish,o‘zgartirish demakdir. Bundan maqsadizlanayotgan kattalikni son qiymatini qo‘llash,ishlatish uchun qulay shaklda aniqlashdir.
    
13. 
    O‘lchash jarayoni-bu solishtirish eksperimentini o‘tkazish jarayonidir
    
14. 
    (solishtirish qanday usulda bo‘lmasin).
    
15. 
    O‘lchash usuli esa-bu fizik eksperimentning aniq ma’lum struktura yordamida, o‘lchash vositalari yordamida va eksperiment o‘tkazishning aniq yo‘li,algoritmi yordamida bajarilishi,amalga oshirilishi usulidir.
    

Analog Ossillografda ikkala kanalning signali grafikalari bir xil rangga va bir xil yorqinlikka(nurlanishga)egabo‘lgani uchun, ularni bir-birida ajratibolish maqsadida turli amplitudaga ega qilish tavsiya etiladi.Mazkur holda,qurilma (asbob)ning Ikanali bilan o‘lchanadigan kuchlanishn iyanada kattaroq qiymatda olish yaxshi– buholda ,sinxronlash tasvirni yaxshiroq "ushlab turish"imkonini beradi.O‘lchovlarga tayyorlanish quyidagi tarzda amalga oshiriladi(aniqroq va ko‘rgazmali bo‘lishi uchun,Rasm.26.ga qarang,unda kuchlanish va tok turli xil ranglarda tasvirlangan):

Har ikkala kanalning dastaklari(tutqichlari)bilan ularning yoyish chiziqlari ekranning o‘rta chizig‘ida(kirishlarda signallar bo‘lmaganida)o‘rnatiladi.

1. 
   Vertikal og‘dirish kanallarini kuchaytirishni rostlagichning dastag bilan(pog‘onalivaravon)1-kanal signali katta amplitudali qilib,va2-kanalsignali kichik amplitudali qilib o‘rnatiladi.
   
2. 
   Yoyish tezligini rostlagichning dastagi bilan uning shunday tezligi o‘rnatiladiki mazkur holda ekranda signalning taxminan bir davri ko‘rsatiladi.
   
3. 
   «Sinxronlash darajasi»(Уровеньсинхронизации)dastagi bilan shunga erishilgan kuchlanish grafigi vaqt o‘qidan(yoyuish chizig‘idan (liniyasidan))
   

-A nuqtasidan boshlashi ta’minlansin.

4. 
   Dastagi bilan shunga erishiladiki kuchlanish grafigi ekran to‘rining eng chetki chap vertical chizig‘idan(liniyasidan)–Anuqtasidanboshlansin.
   
5. 
   «Yoyishtezligi»(скоростьразвертки) riekran to‘rining(panjarasining)eng chetki o‘ng vertikal chizig‘ida(liniyasida)tugallansin.
   
6. 
   Kuchlanish grafigining davri to‘liq ekranga cho‘zilmaguncha4…6-bandlarni(bosqichlarni)takrorlanadi va uning boshlanishi va oxiri yoyish chizig‘iga (liniyasiga)to‘g‘ri kelishi ta’mnlangan bo‘lishi kerak(4.22-rasm).
   

Fazalar siljish burchagini o‘lchashdan oldin,signallarning qaysi biri(kuchlanishmi yoki tokmi) oldinda va orqada turganligini aniqlash kerak Fazalar siljish burchagi φ ning o‘zgarishi bunga bog‘liq.4.23-rasmа)tasvirda tok kuchlanishdan orqada qoladi–uning davri boshlanishi kuchlanish davrining boshlanishidan (A nuqtasida kuchlanish davrining va B nuqtasida tok davrining boshlanishi) keyinroq bo‘ladi. Tok keyinroq boshlanadi, shuning uchun u orqada qoladi va kuchlanish oldinlab ketadi.Bu holatga fazalar siljishining musbat qiymatlari mos keladi. 4.23-rasm b) tasvirda tok ilgarilab ketadi,kuchlanish esaorqada qoladi. Ekranda tok davrining boshlanishi ko‘rinmaydigan bo‘lsa, u holda birinch yarim davrning oxiri solishtiriladi:birinch bo‘lib nolga aynanoldin boshlangang rafik qaytadi(Gnuqta B nuqtadan vaqt bo‘yicha oldin keladi).Mazkur holda fazalar siljish burchagi manfiydir.

Xulosa

Kursishni nihoyasida quyidagi xulosalarni berish mumkin:Men bu mustaqil ishni yozishdan maqsad bilimlarimni yanada chuqurlashtirish edi. Optronlarda tokni uzatish koeffitsenti 0,1 dan bir-necha minggacha birlikni tashkil qilishini va uning qanday belgida bo`lishini .Nurlanuvchi diodlarda elektron-kovak juftliklarining rekombinatsiyalashuvi natijasida yorug'lik nuri paydo bo'lishini.Shu kabi malumotlarga va undan koproq mlumotlarga ega boldim .