O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika instituti mavzu: davlatning iqtisodiyotda xususiy tarmoq va tadbirkorlikni qo`llab quvvatlash siyosati reja

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
FARG’ONA POLITEXNIKA INSTITUTI
MAVZU: DAVLATNING IQTISODIYOTDA XUSUSIY TARMOQ VA TADBIRKORLIKNI QO`LLAB QUVVATLASH SIYOSATI
REJA:

1. 
   Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning milliy iqtisodiyotda tutgan o’rni hamda ijtimoiy–iqtisodiy ahamiyati.
   
2. 
   Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlashda davlatning iqtisodiy siyosati.
   
3. 
   Davlat tomonidan iqtisodiy xavfsizlikni ta`minlash maqsadi va vazifalari.
   
4. 
   Funktsional iqtisodiy tizimlar va davlat boshqaruvi.
   
5. 
   Foydalanilgan adabiyotlar.
   

1. 
   Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning milliy iqtisodiyotda tutgan o’rni hamda ijtimoiy–iqtisodiy ahamiyati.
   

Mamlakat iqtisodiyoti o‘sish sur’atlarini jadallashtirishda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar orqali aholi ehtiyojlarini qondirish, ularning daromadlarini oshirish masalalarini hal etish, farovon yashashini ta’minlash, bandlik, sog‘lom raqobat muhitini yaratish, bozordagi talab va taklifga samarali ta’sir ko‘rsatish, ayollar va yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirish maqsadida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarini rivojlantirish ustuvor yo‘nalishlardan biridir. 2018 yil dekabr holati ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatimizda kichik tadbirkorlikning YAIMdagi ulushi 59,4 foizni tashkil etdi, 48,9 mingta yangi kichik korxona va mikrofirmalar tashkil qilindi. (O‘tgan yilning shu davriga nisbatan 28,2 foiz ko‘p demakdir. Kichik tadbirkorlik sub’ektlarining soni (har 1000 aholiga, birlikda) 13,2 birlikni tashkil qildi). Iqtisodiyotning rivojlanishi va bozor islohotlarini amalga oshirilishini ta’minlash mamlakatimizda kichik biznesni va tadbirkorlikni rivojlantirish darajasiga bog‘liqligi ko‘rinib turibdi. Respublikamizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasiga ilg‘or texnologiyalarni keng joriy etish, ishbilarmonlarga yanada erkinlik berish maqsadida izchil islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu borada Prezidentimiz SH.Mirziyoev, “…tadbirkorlar safini kengaytirish, jumladan, yuqori texnologiyalar, ilm-fanning eng so‘nggi yutuqlariga asoslangan texnika va asbob-uskunalarni mamlakatimizga olib kelish va joriy etish uchun ularga munosib sharoitlar yaratish bizning birinchi galdagi vazifamiz bo‘lishi shart. Kerak bo‘lsa, xorijdagi etakchi kompaniya va tashkilotlarda tajriba orttirishi, o‘zaro manfaatli hamkorlik qilishi uchun ularga har tomonlama imkoniyat tug‘dirib berishimiz lozim”, deb ta’kidlaydilar. Kichik biznes – bu xususiy sektorga (odatda yuqori boshqaruvga ega) ega bo‘lgan, o‘z bozorida dominant bo‘lmagan va mahalliy operatsiyalarni qo‘llab-quvvatlovchi va kam kishi ishlaydigan tashkilot. Tadbirkorlar biznesni yaratish, shakllantirish, yuritish, boshqarish va rivojlantirishda o‘zlarining yirik ishbilarmon hamkorlaridan o‘ziga xos muammolarga duch kelishmoqda. Ko‘p hollarda, agar biznes muvaffaqiyatsiz bo‘lsa, shaxsiy moliya resurslari yo‘qoladi. Kichik biznesda katta korporatsiyalardan farqli o‘laroq, xatolar, risklar yoki kutilmagan voqealar oqibatlarini yumshatish uchun hech qanday etarli mablag‘ mavjud emas. Ko‘pgina kichik biznes sub’ektlari birinchi navbatda tadbirkorlik qarorlarini qabul qilishning ahamiyati va stressini kuchaytiradi. Tadbirkorlar, shuningdek, o‘z bizneslarining muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi uchun mas’ul hisoblanadilar. Ular odatda boshqarish vazifalari (rejalashtirish, tashkillashtirish va nazorat qilish)ni amalga oshirishda mas’uliyat yukini baham ko‘rish uchun direktorlar kengashi yo‘q. Kichik biznesni boshlash uchun tadbirkor odatda jiddiy biznes riskiga duch keladi.Tadqiqotlarga ko‘ra, barcha mustaqil kichik biznesning 25 foizdan 33 foizgacha qismi dastlabki ikki yil davomida muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Har 10 biznesning sakkiztasi 10 yil ichida tugaydi. Ishbilarmonlik sezilarli bo‘lishidan tashqari, tadbirkorlar katta moliyaviy risklarga duch kelishadi, chunki ular odatda biznesdagi barcha moliyaviy resurslarini emas, aksariyatini investitsiyalashadi. Ular oilaviy va ijtimoiy xavflarni keltirib chiqaradi, chunki yosh biznesni boshlash va ishga tushirish talablari oila va do‘stlarga e’tibor berish uchun kam vaqt qoldiradigan 60-80 soatlik ish haftasini talab qiladi. Ular, shuningdek, psixologik riskni boshdan kechirishadi. YUqori muvaffaqiyatli tadbirkorlardan biri biznesni tadbirkorlik sub’ekti sifatida “tadbirkor xavfi” sifatida ishga tushirish hissiyotlarini tavsiflash orqali tadbirkorlikning jiddiy shaxsiy tavakkallarini qisqacha sarhisob qiladi. Korxona tuzilmalari ko‘plab menejerlar va professional xodimlarning ishdan bo‘shatilishiga olib keldi. Boshqa yirik firmalarda ish topishdan ko‘ra, bu shaxslar o‘z bizneslarini boshlash uchun o‘zlarining ta’lim, tajriba va ko‘nikmalaridan foydalanadilar. “O‘z-o‘zimga xo‘jayin bo‘lish” – ko‘pchilik uchun kuchli motivatsiya hisoblanadi. Ishbilarmonlik darajasidan qat’i nazar, ular o‘z qarorlarini qabul qilish, o‘z vaqtlarini belgilash va ular nima qilishlarini va qachon amalga oshirilishini belgilashga muhtojdirlar. Aynan shuning uchun ham, bu shaxslarning ishi boshqalarning qarorlariga bog‘liq emas. SHaxsiy va professional o‘sish. Tadbirkorlikni tashkil etishning qiyinchiliklari shaxsiy rivojlanishni o‘z ichiga oladi. Muvaffaqiyatli bo‘lish uchun tadbirkor xavflilik, noaniqlik va stress bilan kurashish, turli xil shaxslararo munosabatlarga ega bo‘lishi va cheklangan resurslarga ega bo‘lgan biznesni boshqarishi kerak. Ko‘pchilik bu o‘sishni boshdan kechirayotgan tadbirkor bo‘lib, biznesni maqsadli, samarali ishlab chiqarishga aylantirish ularning ustuvor yo‘nalishlari hisoblanadi. Daromad. Ko‘plab tadbirkorlar muvaffaqiyatli biznesning katta daromadlari bilan aldanib qolishadi, garchi bu kabi katta muvaffaqiyatga erishish ehtimoli nozik bo‘lsa ham. Boshqalar esa biznesga o‘z sarmoyalarini berish bilan shug‘ullanishadi. Ajablanarlisi shundaki, ko‘pgina tadbirkorlar biznesni boshlash uchun asosiy motivator sifatida pulni baholamaydilar. Tadqiqotga olingan 500 ta tadbirkor, masalan, pul muhimligi bo‘yicha to‘rtinchi pog‘onaga loyiq deb topildi (umidsizlik, mustaqillik va hayotni nazorat qilishdan keyin). Tadbirkorlikning jiddiy risklari va noaniqligini hisobga olgan holda, shaxsiy xavfsizlik, ehtimol tahdid ostida ko‘rinishi mumkin. YAngi tashabbuskor uchun muvaffaqiyatli korxona yaratish va rivojlantirish, avvalambor, ishni, tashkilotni, odamlarni va ishlab chiqarishni (operatsiyalarni) samarali boshqarish boshqaruv tamoyillarini bilish va ularni qo‘llashni, to‘g‘ri qaror qabul qilishni talab qiladi. Eng muhimi, biznes aloqalarini boshlash uchun qaror shaxsiy malakani, qobiliyatni talab etadi va kamchiliklarni aniq baholashga asoslangan bo‘lishi kerak. Tadbirkorning qarorlari korxonaga bevosita va chuqur ta’sir ko‘rsatadi. Tadbirkor foyda olish uchun maqsadi bo‘lishi kerak, chunki rentabellik (o‘zinio‘zi bajarish, mustaqillik yoki boshqa motivlar emas) omon qolish uchun juda muhimdir. Tadbirkor – samarali rejalashtiruvchi, tashkilotchi, muammoni hal qiluvchi va qaror qabul qiladigan shaxs bo‘lishi va odamlarni yaxshi boshqarishi kerak. Tadbirkor ikki turdagi rejalashtirishni amalga oshiradi. Start-ap rejalashtirish – korxona biznes uchun ochilishidan oldin sodir bo‘ladi. Keyinchalik tadbirkor belgilangan biznes uchun strategik va operatsion yo‘nalishni ta’minlaydigan doimiy rejalashtirishni amalga oshiradi. Korxonaning o‘sishi. O‘sish va daromad olish uchun biznes tuzadigan muvaffaqiyatli tadbirkorlar muqarrar ravishda ular ishlayotgan biznes ular yaratganidan juda farq qiladi. Kompaniyani kichik do‘kondan murakkab korporatsiyaga ko‘chirish ham tadbirkorning vazifasi va boshqaruv uslubida katta o‘zgarishni talab etadi. Korxonani samarali boshqarishga erishish uchun tadbirkor endi barcha qarorlarni qabul qila olmaydi va biznesning barcha yo‘nalishlarida ishtirok etishni davom ettira olmaydi. Buning o‘rniga, u kompaniyaning umumiy taraqqiyotini o‘rganib chiqqach, hokimiyatni vakillikka topshirish orqali xodimlarni boshqarishga jalb qilish, bu kishilarga batafsil ma’lumot berish, shaxsiylashtirilgan treninglar o‘tkazish va ularning harakatini muvofiqlashtirishga e’tibor qaratish kerak. Bunday holatda, ko‘plab tadbirkorlar kompaniyani dastlabki muvaffaqiyatini keltirib chiqaradigan qobiliyatlarni topa olmaydilar. Kompaniya bosh direktoridan yangiliklarni talab qiladi. Kichik biznesni boshqarayotgan tadbirkorlar mas’uliyat yuki sababli, yuqori darajada stressni boshdan kechirishadi. Stress qisman tadbirkorning biznesni boshlashi va uning muvaffaqiyat yoki qobiliyatsizligi uchun umumiy hisobdorlik hissi tug‘diradigan xatarlari bilan bog‘liq. Tadbirkorlarning umumiy muammosi, ishchilar muammosiga bo‘lgan umidsizlik va muvaffaqiyatga erishishning yuqori ehtiyoji ham tadbirkorlarning stressiga olib kelishi mumkin. Ba’zi tadbirkorlar o‘zlari uchun asossiz maqsadlar qo‘yib, o‘zlarini juda qiynaydilar va umidsizlikka duch kelishadi. Tadbirkorlar o‘zlarining bizneslarini bir necha sabablarga ko‘ra sotishga qaror qilishadi. Ular kompaniyani tugatish va sotishdan olingan daromadlarni sotish yoki foyda olish uchun boshqa kompaniyani ishga tushirish uchun foydalanishlari mumkin. Tadbirkorlar o‘z kompaniyasini sotishlari mumkin, chunki pensiya vaqtida etakchilikni amalga oshirish uchun malakali huquqbuzarlarning mavjud emasligini tushunadilar. Aksariyat tadbirkorlar o‘z bizneslarini savdodan so‘ng davom ettirishni xohlashadi va ko‘pchilik sotib olishning past ko‘rsatkichi haqida juda yaxshi bilishadi: Barcha sotib olishlarning yarmidan uchdan ikki qismigacha bo‘lgan ko‘rsatkichda korxonalar muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.

2.