O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti tarix fakulteti

Birinchi bosqich-1847-1865 yillarda Rossiya imperiyasi tomonidan Qo‘qon xonligining shimoliy-g‘arbiy viloyatlari va Toshkent shahri istilo qilindi. (Jumladan, 1853 yili Oqmasjid, 1860 yili To‘qmoq va Pishpak, 1964 yili Avliyoota va Chimkent shaharlari hamda 1865 yili iyun oyida Toshkent bosib olindi). Istilo etilgan hududlarda Orenburg generalgubernatorligi tarkibiga kiruvchi Turkiston viloyati tashkil etildi.
Ikkinchi bosqich-1865-1868 yillarni qamrab olgan bo‘lib, bunda Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligiga qarshi istilochilik harakatlari amalga oshirildi. Bunda 1866 yilda olib borilgan istilochilik yurishlari oqibatida O‘ratepa, Jizzax va Yangiqo‘rg‘on, 1868 yili Samarqand Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritiladi.
Uchinchi bosqich-1873-1876 yillar davomida Xiva va Qo‘qon xonligi yerlarini bosib olishdan iborat bo‘ldi. Mazkur bosqichda 1873 yili Xiva xonligi qaram davlatga aylantirildi. 1875-1876 yillardagi harbiy yurishlari oqibatida Qo‘qon xonligi tugatilib, o‘rnida Farg‘ona viloyati tashkil etildi.
To‘rtinchi bosqich-1877-1885 yillarda turkmanlarning bo‘ysundirilishi edi. Unda 1877 yili Axaltekin vohasidagi Qizil Arvot, 1881 yili Ko‘ktepa va 1884 yili Marv vohasi bosib olindi.
2.4. Rossiya imperiyasi tomonidan O‘rta Osiyoga nisbatan harbiy harakatlarning boshlanishi. Toshkent shahrining bosib olinishi
Pyotr I davridayoq Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyo xonliklarini zabt etish g‘oyalari paydo bo‘lgan edi. XIX asrning boshlaridan boshlab imperiya ma’murlari bu g‘oyani amalga oshirish borasida dastlabki harakatlarini boshlagan edilar. Chunonchi, xonliklar hududiga elchilar ko‘rinishidagi josuslar, ekspeditsiyalar, sayyohlar, zobitlar, olimlar jo‘natilib, ular Turkiston o‘lkasining boyliklari, aholisining turmush tarzi, xonliklarning harbiy kuchlari, o‘lkadagi strategik vaziyat haqida turli tuman ma’lumotlarni to‘plab, markazga yetkazib turdilar. Bu ma’lumotlarning natijasi o‘laroq, Rossiyaning hukmron doiralari o‘zbek xonliklarini asta-sekin bosib olish uchun, birinchi navbatda, Qo‘qon xonligining muhim strategik nuqtalarini egallashga diqqatni qaratdi. Oqmachit qal’asiga hujum shu tariqa boshlandi. 1852 yilning 16 aprelida shijoatli lashkarboshi Yoqubbek rahbarligidagi Oqmachit qal’asi himoyachilari dushmanga qarshi qahramonona jang qilib, rus askarlarini Orenburgga chekinishga majbur etishdi. Shundan so‘ng o‘zbeklar bilan bo‘lgan janglarda katta tajriba to‘plagan Orenburg general-gubernatori graf V. Perovskiy 1853 yilda tashabbusni o‘z qo‘liga olib, yana hujumga tayyorlandi. Yordamchi kuchlar olib kelish uchun ketgan Yoqubbekning kechikishidan foydalangan ruslar yigirma ikki kunlik qurshovdan so‘ng mudofaa ahamiyati juda katta bo‘lgan Oqmachit qal’asini zabt etdilar.
O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olish masalasi podsho Aleksandr II (1855-1881 yy.) tomonidan 1859 va 1861 yillarda o‘tkazilgan imperiya siyosiy doiralari kengashlarida muhokama qilindi. Bu paytga kelib Rossiya imperiyasi harbiy vazirligida O‘rta Osiyo xonliklarining iqtisodiy, siyosiy va harbiy ahvoliga oid josuslik ma’lumotlari yetarli darajada to‘planib bo‘lgan edi. Imperiya bosh shtabi boshlig‘i, general unvoniga ko‘tarilgan graf N.Ignatevning o‘zbek xonliklarining haqiqiy ahvoli va ularni Rossiya nazoratiga olishni qanday amalga oshirish haqidagi axborotlari bu ma’lumotlar ichida ayniqsa ajralib turardi. Graf Ignatevning taklifiga ko‘ra, avvalo, Qo‘qon xonligiga harbiy harakatlar boshlandi.
Rossiya imperiyasining harbiy harakatlari arafasida Qo‘qon xonligida ijtimoiy-siyosiy holat murakkab ahvolda edi. Bu holatga shunday izoh berish mumkinki, birinchidan, xonlikdagi ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholi qipchoqlar hokimiyatini tan olmaganlar. Ikkinchidan, xonlik hokimiyatida yuqori mavqeni egallash va xonga ta’sir o‘tkazish uchun qipchoqlar orasida o‘zaro kurash borar edi. Uchinchidan esa, qipchoqlar o‘troq aholiga nisbatan zo‘ravonlik qilib, shaharlarga kirib kelganlar va aholining uy-joylari tortib olganlar. Ushbu sabablar tufayli Qo‘qon xonligi aholisi rus bosqiniga qarshi kurashda yetarli darajada birlasha olmadi.
Rossiya imperiyasi bosqini esa, shusiz ham qaltis bo‘lgan siyosiy jarayonlarning yanada keskinlashuviga sabab bo‘ldi. Harbiy doiralar shunday ma’lumot bergan edi: “...orqadan yangi, hali noma’lum kuchlar yaqinlashib kelardi. Bular Sirdaryoning pastki oqimini asta-sekin, lekin mustahkam egallab kelayotgan ruslar edi. Bu harakatning muhimligini va ahamiyatini Xudoyorxon albatta tushunmadi, oqibatini esa u tasavvur ham qilmagan edi”.
Shunga qaramasdan, Qo‘qon xoni Sulton Sayidxon (1863-1865 yy.) va Amirilashkar Alimquli xonlikdagi barqarorlikni saqlash uchun ayrim choralar ko‘rishga harakat qildilar. Xususan, xon qozoq biylariga murojaatnoma yo‘llab, ularni ittifoqqa chaqirgan bo‘lsa, Alimqulining buyrug‘iga ko‘ra, Nurmuhammad qushbegi Avliyootaga borib Talas daryosining yuqori oqimida istiqomat qiluvchi qirg‘iz sardorlarini tashqi dushmanga qarshi kurashda hamkorlik qilishga chaqirdi. Ammo, bu harakatlarning barchasi zoe ketdi.
1860 yilning yozida Rossiya imperiyasining Qo‘qon xonligiga harbiy harakatlari jonlanib ketdi. Polkovnik simmerman boshchiligidagi rus qo‘shinlari avval To‘qmoq, so‘ngra esa Pishpak (Bishkek) qal’alarini kuch bilan egalladilar. 1864 yil may oyida Qo‘qon xonligi hududlariga sharq tomondan polkovnik Chernyaev, g‘arb tomonidan polkovnik Veryovkin boshchiligidagi imperiya qo‘shinlari bostirib kirdilar. Chernyaev qo‘shinlari Avliyoota shahrini qamal qildilar. Shahar hokimi Niyoz Ali shaharni tashlab Turkiston tomonga qochib ketgan bo‘lishiga qaramay, Avliyoota aholisi dushmanga qarshi mardonavor kurashdi. Ammo, harbiy texnika va kuchlar teng bo‘lmaganligi tufayli yengildi. Shahar egallangach, Chernyaev uni talon-taroj qilishga buyruq berdi. Veryovkin qo‘shinlari esa Turkiston shahrini egallab, muqaddas Ahmad Yassaviy maqbarasini to‘pga tutdilar.
Turkiston va Avliyoota shaharlari bosib olingach, Qo‘qon xoni Sulton Sayidxon va Amirilashkar Alimquli Toshkentning Mingo‘rik mavzesida katta kuchlarni to‘plab, mashqlar o‘tkazdilar. Bu orada rus qo‘shinlari Chimkentga yurish boshladilar. Xonlik sarbozlari va rus qo‘shinlari bilan Chimkent uchun bo‘lgan jang 1864 yil 14 iyul tong saharda boshlandi. Bu jang haqida tarixchi Muhammad Solih ma’lumotlar beradi. Uch kun davom etgan ushbu jangni Mingboy qipchoq boshchiligidagi sarbozlar boshlab berdilar. Undan keyin Mirzo Davlat boshchiligidagi toshkentliklar, Xo‘jand hokimi Mirzo Ahmad qushbegining yigitlari jangga kirdilar. Shundan so‘ng Marg‘ilon, Qo‘qon, Andijon, O‘sh, Namangan guruhlari jangga qo‘shildilar.
Manbalarga ko‘ra, shafqatsiz bo‘lgan ushbu jangda 12 mingga yaqin kishi halok bo‘lib, shtabs-kapitan Meyer va polkovnik Lerx boshchiligidagi rus qo‘shinlarining omon qolganlari Avliyoota va Turkiston tomon chekinishadi. G‘alaba qozongan Amirilashkar Alimquliga rus qo‘shinlari tomonidan sulh tuzish taklifi kiritiladi. Lashkarboshilar kengashida esa toshkentliklar ruslar bilan muzokara yuritishga qarshi chiqdilar va bu fikr ko‘pchilik tomonidan quvvatlandi.
Chimkent mag‘lubiyatidan qo‘rqib ketgan rus ma’murlari, xususan, general Chernyaev, polkovnik Lerx va kapitan Meyerlar barcha kuchlarni Chimkent yaqinidagi Oqbuloqda to‘plab, bu yerda ikki oy davomida hal qiluvchi jangda tayyorgarlik ko‘rdilar. Amirilashkar Alimquli ham Chimkentdagi g‘alabasidan ruhlanib, qo‘ldan ketgan shaharlarni qaytarib olish chora-tadbirlarini ko‘rdi. Ammo, Qo‘qon xonligi hududlariga rus bosqini xavfi kuchayib borayotgan bir sharoitda Buxoro amiri Muzaffar qo‘shinlari xonlik yerlariga bostirib kirganligi haqida xabar olindi. Ushbu vaziyatda Alimquli asosiy qo‘shinni Qo‘qonni Buxoro amirligi qo‘shinlaridan himoya qilishga tashlashga majbur bo‘lib, Angliyaning Hindistondagi vakolatxonasidan, Turkiyadan yordam so‘rab murojat qildi. Afsuski, ular tomonidan hech qanday yordam ko‘rsatilmadi.
Bunday sharoitdan general Chernyaev unumli foydalandi. Ural va Orenburg kazaklari hamda to‘pchilari bilan Sayramda birlashgan Chernyaev qo‘shinlari 1864 yilning 14 sentabrida Chimkentga ikkinchi marta yurish boshladi. Bu paytda Amirilashkar Alimquli Xo‘jand va O‘ratepada Buxoro amiri qo‘shinlariga qarshi jang qilayotgan edi. Chernyaev esa, bu safargi yurishida (22 sentabr) Chimkent shahrini egalladi.