O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti

Og‘zaki nutq shakllari:
Og‘zaki nutqning birinchi shakli ma’ruza hisobla­nadi. Notiq nutqini yozma ravishda tayyorlaydi, lekin faqat og‘zaki gapiradi. Notiq qayerda, kimlarga, qancha, qanday gapirishni bilishi lozim. Og‘zaki nutqda ovoz asosiy rol o‘ynaydi. Ma’ruza­da, ya’ni to‘plagan mate­rialni tinglovchilarga yetkazib berishda ijroning aha­miyati katta. Ijrosiz eng yaxshi notiq ham hech narsaga arzimaydi.
Demosfendan “Suxandonlikda eng muhim narsa nima?”, – deb so‘ralganda: “Birinchidan – ijro, ikkinchidan – ij­ro, uchinchidan – ijro”, deb javob bergan ekan. Ma’ruzada ijro, ya’ni fikrlarni, g‘oyalarni tinglovchiga yetkazib berish yoqimli ovoz yordamida amalga oshiriladi. Og‘zaki nutqning ikkinchi shakli bu - suhbat. “Har qanday nutq mazmun va so‘zlardan iborat bo‘ladi va har qanday nutqda so‘zlar mazmunsiz o‘z zaminidan ayriladi, mazmun esa so‘zsiz aniqlik, ravshanlikdan ayriladi”. Demak, suhbat deganda, ikki kishi o‘rtasidagi yoki bir necha kishilarning o‘zaro fikr almashinuvi, tushuniladi. Har bir aqlli inson har qanday suhbatga tayyor turishi lozim. Suhbat­ning o‘z qonun-qoidalari bor. Yoshi ulug‘ inson gapirayotganida, gapi tugamaguncha, yoshlar uning gapini bo‘lmasliklari ke­rak. Suhbatlashganda har bir so‘ziga, gapiga, fikriga juda ehtiyot­korona munosabatda bo‘lishi, suhbatdoshi hurmatini saqlashi, munosabat bildirganda ham odob-axloq qoida­lariga rioya qilishi talab etiladi. Imkoni boricha suh­batdoshlar bir-birida yaxshi taassurot qoldirishga hara­kat qilishlari zarur. Suhbatlar ikki xil bo‘ladi. Maxsus tayyorgarlik ko‘rilgan suhbatlar yoki tayyorgarliksiz, yo‘l-yo‘lakay suhbatlar. Televideniye, radio, ga­zeta-jurnallar uchun savollar tayyorlanib, suhbatdoshiga tay­yor­lanishi uchun avvaldan berib qo‘yib o‘tkaziladigan suhbatlar, aso­san, biron-bir dolzarb mavzuda uyushtiriladi. Suhbatning ikkinchi turi, poezdda, avtobusda, to‘ylarda, maraklarda, yig‘i­lishlarda tasodifiy yonma-yon o‘tirib qolish orqali vujudga kela­digan suhbatlar bo‘ladi. Suhbat qayerda, qachon, qanday jinslar o‘rtasida bo‘lishidan qat’iy nazar, suhbatdoshlar bir-birini hur­mat qilib, oldinma-keyin gapirishga odatlanishi zarur. Og‘zaki nutqning o‘ziga xos tomoni shundaki, nutq jonli so‘zlashuv tili shaklida amalga oshiriladi, shuning uchun ham jumlalar juda qisqa va sodda bo‘lishi talab etiladi. Og‘zaki nutqning yana bir shakli – bu muhokamadir. Muhokama deganda, odatda “O‘zbekiston-24”, “Mahalla”, “Diyor yangiliklari”, “O‘zbekiston”, “Madaniyat va ma’rifat”, “Sport” teleka­nallarida uyushtirilayot­gan “Munozara”lar, “Xalqaro press klub” tomonidan tashkil qili­nayotgan bahslar oldindan tanlangan, aniq bir dolzarb mavzuda 30-40 nafar, sohaga aloqador yetuk mutaxassislar ishtirokida o‘tkazilgan davra-suhbati tushuniladi. Afsuski, munozarada, aksa­riyat hollarda, notiqlar, suhbatdoshlar bir-birlarining gap­la­rini eshitmay, to‘xtovsiz gapirish, munosabat bildi­rishga sho­shilish, yangi fikr aytishga intilish, bir-bir­lariga navbat bermay gapirish yoki uzoqdan-uzoq so‘zlash kabi kamchiliklar ko‘zga tashlanmoqda. Bu ko‘rsatuvlar to‘g‘­ridan-to‘g‘ri efirga uzatila­yot­ganligi sababli bu kamchi­lik­larni to‘g‘rilash imkoni bo‘l­maydi.
O‘quv yurtlarida, maktablarda, litseylarda, kollej­larda, institut va universitetlarda og‘zaki nutqning ma’ruza shakli keng tarqalgan. Ma’ruza o‘qituvchi tomo­nidan 15, 25, 35, 45, 60 daqiqalik bo‘lishi mumkin. Notiq har bir ma’ruzasiga nihoyatda puxta tayyorgarlik ko‘rishi, tinglovchilarga u o‘quvchimi, tala­bami, ularga yangi fikr, yangi gap, yangilik aytishi zarur. Notiq tinglovchilarning yosh xususiyatiga diqqat qilishi kerak. Og‘zaki nutqning shakllariga kitobiy nutq, adabiy nutq, tanqidiy nutq, qutlov nutqi, tashviqiy nutq, xabar nutqi, ma’lumot be­rish nutqi kabi shakllarini ham kiritish mumkin.