O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. K. Umarova. G. Q. Salijanova

Тug‘ma (sof) elementlar
1.1-rasm.Sof tug‘ma mis, qizil rangda 
Sulfidlar (metalllarning oltingugurt bilan birikmasi) 
 
1.2-rasm. Molibdenit 
Molibdenit -MoS
2,
Kovellin – CuS, Xalkozin – Cu
2
S,
Xalkopirit –CuFeS
2,
Bornit – Cu
5
FeS
4,
Sfalerit- ZnS, Galenit –PbS 
1.3-rasm.Sfalerit va galenit 

---

33 
3.Oksidlar (metalllar va ba’zi elementlarning kislorod bilanbirikmalari) 
Molibdit - MoO
2,
Povellit - CaMoO
4,
Vulfenit - PbMoO
4, 
Smitsonit -ZnCO
3, 
Anglezit - PbSO
4, 
Galenit - PbS. 
4.Silikatlar (metalllarning kremniy va kislorod bilanbirikmalari)Kvars – SiO
2
,
Tridimit – SiO
2,
Kristbalit – SiO
2
, Xalsedon – SiO
2
Оpal – SiO·nH
2
O. 
5.Alyumosilikatlar (alyuminiy saqlovchi silikatlar).Аnortit–CaAl
2
Si
2
O
8
,Leysit–
K
2
Al
2
Si
4
O
12
,Оrtoklaz – K
2
Al
2
Si
6
O
16
,Аlbit – Na
2
Al
2
Si
6
O
16
 
Rudadan xalqho‘jaligida ishlatish maqsadida ajratib olinadigan minerallar 
qimmatbaho yoki foydali minerallar deyiladi. Sanoat qimmatiga ega bo‘lmagan 
minerallar puch tog‘’jinslari deyiladi. 
Minerallarning bunday bo‘linishi shartlidir, chunki bitta mineralning o‘zi ayrim 
sharoitda qimmatbaho, boshqa sharoitda esa puch tog‘’jinsi bo‘lishi mumkin. Masalan, 
kvars oltinli rudalarda puch tog‘’ jinsi, keramika sanoati uchun esa qimmatbaho 
komponent hisoblanadi. Mahsulotni kompleks ravishda ishlatilishining ortishi puch 
tog‘’ jinslari minerallarining sonini kamayishiga olib keladi. 
Foydali qazilma konlari tub va sochma konlarga bo‘linadi.Tub konlarda rudao‘zining 
dastlabki hosil bo‘lgan joyida tog‘’ jinslarining umumiy massivida yotadi. Sochma 
konlar esa tub konlarning suv, havo kislorodi, harorat va boshqa tabiiy omillar ta’sirida 
yemirilishi natijasida hosil bo‘ladi. Foydali qazilma qumlari tabiiy omillar ta’sirida tub 
konlar joylashgan joydan ancha masofaga ko‘chishi mumkin. 
Moddiy tarkibiga ko‘ra rudalar qora,rangli,kamyob,nodir va radioaktiv metalllar 
rudalariga bo‘linadi. Rudalar, shuningdek, faqat bitta metalll saqlovchi monometalll va 
bir nechta metalll saqlovchi murakkab polimetalll rudalarga bo‘linadi. Polimetalll 
rudalar monometalllrudalarga nisbatan ko‘proq uchraydi va ularning tarkibidagi 
metalllar ko‘pincha sanoat ahamiyatiga ega bo‘ladi. Polimetalllrudalarga misol 
tariqasida mis va ruxli, rux va qo‘rg‘oshinli, molibden va volframli rudalarni keltirish 
mumkin. 

---

34 
Fizik xossalariga ko‘ra rudalar quyidagicha bo‘linadi: zichlik bo‘yicha: og‘ir - 
zichligi 35shsh kg/m
3
dan yuqori, o‘rtacha-zichligi 2500-3500 kg/m
3
, yengil-zichligi 
25shsh kg/m
3
dan kichik; namligi bo‘yicha: o‘ta nam, nam va guruh. 
Fizik xossalari va kimyoviy tarkibiga ko‘ra rudalar oson va qiyin boyitiluvchi 
rudalarga bo‘linadi. 
Sanoat tomonidan rudali hom ashyoga qo‘yiladigan talablar GOST va texnik 
sharoitlar tarzida beriladi. Unga ko‘ra mineral hom-ashyo qimmatbaho komponent, 
zararli 
qo‘shimcha 
va 
ruda 
agregatining 
hususiyatiga 
qarab 
navlarga 
ajratiladi.Namlikning miqdori va granulometrik tarkibga ham cheklanishlar bor. 
Rudatarkibidagi har qaysi mineral ma’lum bir kimyoviy tarkibga va o‘ziga 
xostuzilishga ega. Bu minerallarning rang, zichlik, elektr o‘tkazuvchanlik, magnitlanish 
qobiliyati va x.k. kabi doimiy va induvidual fizik xossalarini ta’minlaydi.