O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. K. Umarova. G. Q. Salijanova

  
1.4-rasm. Boyitish jarayonlarining tasnifi
Boyitish jarayonlarining tasnifi 
Tayyorlov jarayoni 
 
Asosiy boyitish 
jarayonlari
Yordamchi jarayonlar 
Gravitatsiya 
usulida 
boyitish 
Maydalash 
 
Magnit 
usulida 
boyitish 
 
G’alvirlash 
Maxsus 
usulda 
boyitish 
Flotatsiya 
usulida 
boyitish 
Rudalarni 
changsizlantirish 
Sexlarni 
shamollatish 
Yer osti usulida tanlab 
eritish va boyitish
Elektr 
 
usulda
boyitish 
 
Klassifikatsiyalash 
Suvsizlantirish 
Mahsulotlarni 
quyultirish 
Mahsulotlarni 
filtrlash
Boyitmalarni
quritish 
Chiqindilarni 
zararsizlantirish 
Uyumlarda tanlab eritish 
va boyitish 
Changlarda tanlab eritish 
va boyitish 
 
Mahsulotni yanchish 

---

37 
Foydali qazilma turli minerallarning murakkab kompleksi hisoblanadi. Foydali 
qazilmada qimmatbaho komponent ko’pincha tegishli mineralning tarkibida uchraydi. 
Masalan, mis misli rudalarda mis saqlaydigan minerallar: xalkopirit, bornit, kovellin va 
h.k. lar tarkibiga kiradi. Kamdan – kam hollarda qimmatbaho komponent toza (tug’ma) 
holda uchraydi, masalan, nodir metallar, olmos, grafit va h.k. Qimmatbaho komponent 
saqlovchi minerallar foydali minerallar deyiladi. Qimmatbaho komponent yoki foydali 
qo’shimcha saqlamaydigan minerallar puch tog’ jinslari deyiladi.
Bu yerda foydali mineral, zararli yoki foydali qo’shimcha, puch tog’ jinslari 
tushunchalarining nisbiyligini ta’kidlab o’tish lozim. Mineralning bu tushunchalarning 
qaysi biriga mansubligi faqat foydali qazilmani berilgan turigagina boq’liq. Bitta 
mineralning o’zi dastlabki mahsulotda foydali, boshqasida esa puch tog’ jinsi bo’lishi 
mumkin. Masalan, kvarts keramika sanoati uchun foydali mineral hisoblanadi, rangli va 
qora metal rudalarida esa puch tog’ jinsi va xatto zararli qo’shimcha hisoblanadi.
Boyitish texnikasi va texnologiyasining rivojlanishi, shuningdek xalq 
xo’jaligining ma’lum hom-ashyoga bo’lgan ehtiyoji ortib borishi bilan u yoki bu foydali 
qazilmada mavjud bo’lgan minerallar puch tog’ jinslari razryadidan foydali mineral 
razryadiga o’tishi mumkin.
Foydali qazilmadan qimmatbaho mineralni ajratib olish uni tashkil qiluvchi 
mineralarning kimyoviy o’zgartirishlarga uchratish natijasida sodir bo’ladi: 
minerallardan metallar qo’yiladi, apatit super-fosfatga aylanadi va h.k. Foydali qazilma 
va boyitish mahsulotlarining bunday qayta ishlanishi metallurgik, kimyo, keramika, 
shisha, tsement, lak – bo’yoq va boshqa sanoat korxonalarida amalga oshiriladi.
Foydali qazilmalarni boyitish – minerallarning kimyoviy o’zgarishlari bilan 
bog’liq bo’lmagan mexanik qayta ishlashdir. Minerallarning kimyoviy tarkibi 
boyitishgacha va boyitishdan keyin ham o’zgarishsiz qoladi. Boyitishda foydali qazilma 
sifatining yaxshilanishi minerallarni ajratish orqali amalga oshiriladi.
Boyitishda ajratiluvchi minerallarning fizik va fizik-kimyoviy xossalaridagi farq 
ishlatiladi. 1- jadvalda minerallarning boyitishda ishlatiladigan xossalari va ularga 
muvofik boyitish usullari keltirilgan.

---

38 
Boyitma 
deb 
ataluvchi 
mahsulotlarga 
foydali 
mineral 
va 
foydali 
qo’shimchalarning asosiy qismi, chiqindi deb ataluvchi mahsulotlarga esa puch tog’ 
jinslari va zararli qo’shimchalarning katta qismi ajratiladi. Chiqindi boyitish 
jarayonidan chiharib tashlanadi va chiqindilar maydonida yig’iladi, boyitma esa keyingi 
qayta ishlash va ishlatishga jo’natiladi.
Boyitishda foydali qazilma sifatining yaxshilanishiga puch tog’ jinslarini ajratish 
va foydali minerallarni kamroq hajmga yig’ish orqali erishiladi. Bunda qimmatbaxo 
komponentning miqdori ortadi, chunki uning deyarli barcha miqdori boyitmada 
jamlanadi.
Boyitishni bir marta boyitishda tugatib, darhol boyitma va chiqindi olish mumkin. 
Ko’pincha shunday bo’ladiki, bir marta boyitishdan so’ng boyitma unchalik boy, 
chiqindi esa etarli darajada kambag’al bo’lmay, ularni qaytadan boyitishga to’g’ri 
keladi. Bu maqsadda boyitmani tozalash va chiqindini nazoratlash operatsiyalari 
o’tkaziladi. Shu ketma-ket jarayonlar boyitish operatsiyalari deyiladi, oldingi 
operatsiyadan keyingi operatsiyaga tushuvchi mahsulot oraliq mahsulot deyiladi.