O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. Tojiev, I. Ne’matov, M. Ilxomov

 

---

hamda zararlash zonalari hosil bo‘laishiga olib keladi. 
To‘lqin zarbasi. Yadro aslahasining asosiy shikastlantiruvchi faktorlardan 
biri hisoblanadi. To‘lqin zarbasi deganda yuqori xaroratli, tovush tezligidan yuqori 
tezlikka ega bo‘lgan siqilgan muhit 
tushuniladi. Qurolni portlatilgan muhitiga 
qarab, u havodagi, suvdagi va erdagi to‘lqin zarbalariga bo‘linadi. 
Havodagi to‘lqin zarbasining kuchi portlatish o‘chog‘idan uzoqlashishi 
bilan kuchsizlanib boradi. Masalan, 1000 m. ga 1,4 soniyada, 2000 m. ga 4 
soniyada, 3000 m ga 7 soniyada, 5000 m ga 12 soniyada etib keladi. 
Demak, bulardan ko‘rinadiki, yadro qurolini portlash belgisini ko‘rgan har 
bir fuqaro to‘lqin zarbasi faktori kelguncha bekinuvchi inshoatlarga etib borib, 
saqlanishlari mumkin. To‘lqin zarbasining shikastlantiruvchi ta’sirining asosiy 
ko‘rsatkichi uning ta’sir yo‘lida ortiqcha bosimni hosil bo‘lishidir. Ortiqcha bosim
ΔR-to‘lqin zarbasining ta’sir etish yo‘lidagi maksimal bosimi bilan me’yoriy 
atmosfera bosimi ayirmasiga teng bo‘lgan ko‘rsatkichi bo‘lib, u Paskal (Pa)da 
o‘lchanadi. 100 Pa=1kgs/sm
2
(1 sm yuzaga 1 kg kuch bilan ta’siri tushuniladi).
Yuqori bosim va katta energiyaga ega bo‘lgan to‘lqin zarbasi odamga urilganda, 
uning bosimi keskin ortib ketib, siqadi va tasodifan berilgan kuchni eslatadi. Ya’ni 
bamaylixotir turgan odamga juda qisqa vaqt mobaynida 100 kg li bolg‘a bilan 
to‘satdan urgandagi holatga o‘xshatish mumkin. Mana bunday ta’sir etishidan 
to‘lqin zarbasi odamlarni, inshoatlarni, harbiy texnikalarni va ob’ektlarni 
shikastlantiradi. To‘lqin zarbasi faktorida odamlar bevosita shu faktorning 
ta’siridan hamda bilvosita ta’sirlardan jarohat oladilar. Bilvosita ta’sirlar natijasida 
inshoatlarni buzilgan qismlari, toshlar, singan oynalarni, daraxtlarni va boshqa 
materiallarni odamlarga kelib tushishidan zararlanadilar. To‘lqin zarbasining 
bevosita ta’siridan odamlar turli darajadagi jarohatlar, kontuziyalanish va o‘lim 
bilan tugaydigan jarohat olish mumkin. 
Shuning uchun to‘lqin zarbasi ta’siridan engil, o‘rtacha, og‘ir va juda og‘ir 
jarohat xillari kuzatiladi. 
Engil jarohat 
ΔRτ=20-40 KPA (0,2-0,4 kg•s/sm
2
) bosimda kuzatilib, bunda 
 

---

odam engil kontuziyaga uchraydi, vaqtincha gapira olmaslik, et uzilish alomatlari 
kuzatiladi. 
O‘rtacha jarohat 
ΔR
τ
=40-60 KPA (0,4-0,6 kg•s/sm
2
) kuzatilib, bunda og‘iz-
burundan qon ketishi, yuqori miya kontuziyasi, gapira olmaslik va suyaklarning 
bir-biridan chiqishi kuzatiladi. 
Og‘ir jarohat 
ΔR
τ
= 60-100 KPA (0,6-1,0 kg•s/sm
2
) bosimda bo‘lib, og‘iz-
burundan qon ketishi, odam uzoq vaqt behush yotishi, suyaklarlarning bir-biridan 
chiqishi va ichki organlarga qon ketishi kuzatiladi. 
Juda og‘ir jarohat ortiqcha bosim 
ΔR
τ
> 100KPA (>1,0kg•s/sm
2
)da 
kuzatilib, bunda ichki organlarni uzilishi, ichki organlarga qon quyilishi, 
suyaklarning bir-biridan chiqib ketishi va boshqa dardlar kuzatiladi. 
Agar to‘lqin zarbasida 
ΔR
τ
< 10 KPA bo‘lsa, u xavfsiz hisoblanib, odam 
me’yoriy faoliyat ko‘rsatish imkoniyatlariga ega hisoblanadi. 
Xuddi shularga o‘xshab to‘lqin zarabasi ta’siridan, inshoatlar hamda har xil 
darajada shikastlanishi mumkin. Albatta bunda er ustiga qurilgan inshoatlar er 
tagiga qaraganda ko‘proq shikastlanadi. Bunda agar 
ΔR
τ
> 40-60 KPA da bo‘lsa 
to‘liq, 
ΔR
τ
> 20-40KPA kuchli, 
ΔR> 10-20 KPA o‘rtacha va ΔR
τ
>8-10KPA da 
kuchsiz jarohatlanishi ro‘y beradi. 
Havodagi to‘lqin zarbasi faktori ta’sirida o‘rmon massivlari ham 
shikastlanadi. Agar ortiqcha bosim 50 KPA ortiq bo‘lgana o‘rmondagi bitta ham 
daraxt qolmay ag‘anaydi, ya’ni batamom vayron bo‘ladi, agar 30-50-KPA 
bo‘lganda daraxtning 60 foizi shikastlanadi. 
ΔR
τ
>
30-10 KPA bo‘lgan holda esa zonada 30 foiz daraxtlar yo‘q bo‘lib ketadi. 
Shuning uchun to‘lqin zarbasi faktoridan saqlanishning ishonchli omili 
ximoya inshoati (boshpana) hisoblanadi. Mabodo bunday inshoatlar bo‘lmasa, u 
holda radiatsiyadan saqlovchi boshpanalardan va tabiiy chuqurliklardan 
foydalanish mumkin.