O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. Tojiev, I. Ne’matov, M. Ilxomov

2chizma
 
Suvni ifloslanishi 
Tabiiy ifloslanish 
Sun’iy ifloslanish 
Radiaktiv ifloslanish 
Kosmik 
changlar 
Metallurgiya 
sanoati 
Shamol 
dovul 
quyun 
Mashina-
sozlik
Yog‘in 
va sel 
Yoqilg‘i 
sanoati 
Vulqon-
larning 
otilishi 
Energetika 
sanoati 
O‘simlik
va xayvon-
larning 
o lishi va 
chirishi
Mashinalarga 
texnik 
yordam 
ko rsatish 
korxonalari 
Aerop-
lanktonlar 
Avtobazalar
Tog‘-kon 
sanoati 
Kimyo 
sanoati 
Neft 
mahsulotlari 
Kimyoviy 
o g‘itlar 
Engil
sanoat 
Qurilish 
materiallari 
sanoati 
Suv sporti 
Boshqa sanoat 
korxonalari 
Yog‘ zavodlari 
Sutni qayta 
ishlovchi 
Go sht sanoati 
Pivo-vino 
 
Min 
eral 
iflo 
sla 
nish 
Teri-kun 
zavodlari 
Dam olish 
uyi 
chiqindilari 
Sog‘liqni 
saqlash 
tashkilot-
lari 
Qog‘oz 
tsellyuloza 
sanoati 
Organik 
iflosla-
nish
Chorva-
chilik 
kompleks 
Boshqa
oziq-ovqat-
lar korxona 
O‘rmon va 
yog‘och-
sozlik 
Shaxsiy 
xo’jalik 
Maishiy 
kommunal 
Radioaktiv 
chiqindi 
Sovutish 
uchun 
ishlatiladigan 
radioaktiv-
langan suv
Yadro 
qurollarini 
ishlatish 
Boshqa 
yo’llar 
bilan 
vujudga 
kelgan 
radioaktiv 
chiqindi 

---

Demak eroziya nafaqat tuproq strukturasini buzadi, balki atrof muhitni ham 
izdan chiqaradi, inshoatlaraga, magistral yo‘llarga, moddiy resurslarga katta zarar 
keltiradi va insonlarning o‘limiga sabab bo‘ladi. 
Eroziya qarshi kurashish tadbirlari quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 
agrotexnik, o‘rmon melioratsiyasi va gidrotexnik. 
Agrotexnik chora-tadbirlarda almashlab ekishni oshirish, ko‘proq o‘tli 
o‘simliklarni ekish orqali tuproq zichligini oshirishga erishiladi. 
O‘rmon melioratsiyasi natijasida o‘simliksiz qoman tog‘ yon bag‘irlarini, 
tekis qumli yaylovlarni turli buta, daraxtlar bilan qoplash kiradi. 
Gidrotexnik chora-tadbirlar majmuasiga tog‘ yon bag‘irlarni yuvish va 
o‘yilishdan saqlash uchun gidrotexnik qurilmalar qurish (to‘g‘onlar, terrasalar), 
tog‘li xududlarda sel oqimini to‘suvchi va to‘xtatuvchi devorlar, tosh-shag‘al-
tuproq-yog‘ochlardan fodalangan xolda qurilmalarni qurish kiradi. 
Tuproqni sun’iy omillar ta’sirida ifloslanishi: sanoat va shahar chiqindi 
ahlatlarini (gaz, neft, elektr kabellar ishlab chiqarishida, mineral o‘g‘itlar va 
zaharli kimyoviy vositalarni qo‘llashda, radioaktiv chiqindi moddalarni erga 
tashlanishi, transport vositalaridan chiqadigan zaharli moddalar, oqova suvlar 
tarkibidagi bekorchi jinslar va boshqalar) tuproqqa qo‘shilishi natijasida 
kuzatiladi. 
Sanoat chiqindilari 2 xil ko‘rinishda tashqariga chiqarib yuboriladi:
a) qattiq sanoat chiqindilariga: qurum, kul, shlak, tog‘-kon chiqindilari, 
yog‘och, plastmassa va boshqa chiqindi materiallar, mineral va organik changlar 
hamda sanoat ahlatlari kiradi; 
b) suyuq chiqindilarga: oqova suvlar qayta ishlanganidan keyin qoladigan 
chiqindilar kiradi. 
Sanoat chiqindilarining asosiy qismi konchilik, qora va rangli metallurgiya, 
mashinasozlik, yog‘ochni qayta ishlash, IES, kimyo, neftni qayta ishlash, paxta 
tozalash, to‘qimachilik, tsement ishlab chiqarish va boshqa tarmoqlarda hosil 
bo‘ladi. 
Sanoat qattiq chiqindilari o‘simliklarga, hayvonlarga va odamlarga katta 
 

---

zarar keltiradi. Masalan, fosfogips (o‘g‘it ishlab chiqarish sanoatida chiqadigan 
chiqindi mahsulot) sizot suvlarini ifloslantirishi va zaharlashi mumkin. Ishlab 
chiqarishning ba’zi chiqindilari tarkibida og‘ir metallar: xrom, qalay, qo‘rg‘oshin, 
surma va boshqa zaharli moddalarning birikmalari tuproqdan o‘simliklar va 
hayvonlar orqali odam organizmiga tushadi va turli xil og‘ir kasalliklarga olib 
keladi. Kontserogen xossalarga ega bo‘lgan changlarni, oltingugurt, azot, uglerod 
birikmalarini ajralishi inson faoliyati uchun juda havflidir. 
Tuproq qatlamining radioaktiv moddalar bilan ifloslanishi ham juda 
havflidir. So‘ngi yillarda dunyoning bir qator mamlakatlarida radioaktiv 
moddalardan foydalanish (xarbiy va tinchlik maqsadlarida) oqibatida ekologik 
falokatlar kuzatilmoqda. Radioaktiv moddalarni qazish, tashish va ishlatish 
jarayonida, atom bombalarini ishlashi va portlashi davrida, AES larni avariyaga 
uchrashida, radioaktivlashgan juda mayda chang zarrachalari atmosferaga 
ko‘tarilib, keyin yomg‘ir bilan yoki o‘zi erga-tuproqqa tushib, uni zaharlaydi. 
Bunga misol qilib, 1986 yilda Chernobl AES dagi avariyani keltirish mumkin.
Ma’lumotlarga qaraganda 1946-1970 yillari mobaynida sobiq ittifoq 
tomonidan qirg‘izistonning Maylisoy xududining 23 ta eriga radioaktiv chiqindilar 
ko‘milgan. Mabodo, o‘sha xududlarda sel, er ko‘chkisi ofatlari yuz beradigan 
bo‘lsa, nafaqat qirg‘iziston xududi va xalqi uchun, balki O‘zbekiston-ning 
Farg‘ona vodiysi uchun ham katta ekologik havf tug‘diradi. 
Bunday havfli xududlarda 10mln.dan ortiq fuqarolar yashaydi. Dunyo 
bo‘yicha tuproq qatlamining kimyoviy moddalar, ayniqsa pestitsidlar, gerbitsidlar 
bilan ifloslanishidan saqlashda ularni qoidasiga, normasiga, vaqtiga qarab 
ishlatishga erishish muhim ahamiyatga ega. Biroq ba’zan yuqori hosil olish va 
zararkunanda hashoratlariga, begona o‘tlarga qarshi kurashish maqsadida 
o‘g‘itlarni hamda zaharli kimyoviy moddalar haddan tashqari ko‘p ishlatiladi. 
Natijada qishloq xo‘jaligi ekinlari ularni o‘zlashtira olmaydi va oqibatda ularning 
bir qismi tuproqda to‘planib qolib uni zaharlaydi. 
Olimlarning fikricha kimyoviy zaharli moddalarning havfi AESlarning 
radioaktiv chiqindilari havfidan 9 barobar havfli ekan. hozirgi vaqtda jahon 
 

---

bo‘yicha ekinlarni himoya qilish uchun turli kimyoviy moddalardan gektariga 300 
gr, harbiy Evropa va AQSHda 2-3 kilogramm, Afrika va Lotin Amerikasi 
mamlakatlarida 200gramm solinayotgan bir vaqtda, paxta dalalarimizda 
ishlatilayotgan kimyoviy moddalarning yillik miqdori (1990 yil) gektariga 57,7 kg 
ni tashkil etgan bo‘lsa, xozirgi kunda ulardan foydalanish deyarli 2 barobar 
kamaygan. 
Shuning uchun tuproqni zaharli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishidan 
saqlash uchun begona o‘tlarga qarshi, o‘simliklar bargini to‘kishda, zaharsiz, kishi 
salomatligiga zarar etkazmaydigan kimyoviy vositalarni qo‘llash katta ahamiyatga 
ega. 
Hozirgi kunda maishiy chiqindilarning miqdori ham ortib, ekologik 
muammolarni yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Ma’lu-motlarga ko‘ra har yili 
bir nafar shahar aholisiga o‘rtacha 300 kg miqdordagi maishiy chiqindilarni 
ishlash to‘g‘ri kelmoqda. 
Shuning uchun Dunyo miqyosida sanoat va maishiy chiqindi ahlatlarni 
yo‘qotish, jahonshumul masalaga aylandi. Chunki uni yoqish atrof-muhitni, 
erlarga ko‘mish esa tuproqni ifloslashtiradi va har xil kasalliklar tarqatuvchi 
mikroblarning ko‘payishiga imkon yaratadi. 
Shuning uchun hozirgi kunda tuproq qoplamini ifloslanishidan saqlash, 
chiqindilarni qayta ishlash yoki ularni zararsizlantirib tashlash eng dolzarb 
masalalaridan hisoblanadi. Jumladan chiqindilarni qayta ishlash orqali 
qimmatbaho metallar (konserva bankalar, har xil metal parchalari) rezina 
buyumlari, plastmassa materiallari va boshqalar ajratib olinmoqda. Ajratib olingan 
rezina, yog‘och parchalarini gidroliz yordamida (parchalash orqali) yonuvchi gaz, 
saqichli smola, qattiq uglerodli birikmalar, qolgan qismidan esa kompost 
olinmoqda. Kompostning harorati yuqori bo‘lganligidan undan issiq xonalarda 
tuproqni qizdirishda, o‘g‘itlashda ishlatiladi. Shahar axlati va sanoat chiqindilari 
(simob, rux, margimush, mis, qo‘rg‘oshin, ftor, marganets kabi zaharli kimyoviy 
moddalar tutgan va maishiy kammunal chiqindilari) tashlangan erlarda tezlik bilan 
sanitariya hududlari tashkil etilib oldi olinmasa, o‘sha joylar tuprog‘i o‘ta 
 

---

ifloslashib, tabiiy xolda tozalana olmaydi. Chunki tuproqda kimyoviy va organik 
moddalar miqdori ortib, mikroorganizmlar, ayniqsa (kasallik tarqaluvchi) 
mikroorga-nizmlar ko‘payib ketishiga sharoit vujudga keladi. Ma’lumotlarga ko‘ra 
1 ga toza tuprqda 16-150000 ming bakteriya mavjud bo‘lsa, birga ifloslangan 
tuproqda 1 mld.gacha mikroblar borligi aniqlangan. Oqibatda tuproq ifloslanib, 
har xil yuqumli kasalliklarni, jumladan sibir yazvasi, o‘lat vabo, ichburug‘ tifi, sil 
kasalligini tarqatuvchi manbaaga aylanadi. 
Shunday qilib, atmosfera havosini, tuproqni va suv basseyinlarini turli xil 
zararli moddalar bilan ifloslanishi oqibatida ekologik tusdagi favqulodda 
vaziyatlar kelib chiqadi. Bunday ekologik vaziyatlar nafaqat atrof-muhitni izdan 
chiqaradi, balki insonlarning salomatligiga normal hayot faoliyatiga kata xavf 
tug‘diradi.