O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti jurnalistika fakulteti filologiya va tillarni o‘qitish: o‘zbek tili yo‘nalishi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
Jurnalistika fakulteti filologiya va tillarni o‘qitish: o‘zbek tili
yo‘nalishi
“Hozirgi o‘zbek tili” fanidan
Kurs ishi
Mavzu: Struktur tilshunoslik
Bajardi:
Tekshirdi:


Toshkent – 2023

Mundarija:
Kirish. Kurs ishining umumiy tavsifi.
I BOB. Struktur tilshunoslikning poydevor

1. 
   An’anaviy va struktur tilshunoslik munosabatlari masalasi
   
2. 
   F.de Sossyur – struktur tilshunoslikning asoschisi
   

Bob bo‘yicha xulosalar.
II. BOB. PRAGA STRUKTURALIZMI
2.1. Strukturalizm tarmoqlari o‘rtasidagi umumiy va farqli jihatlari
2.2. Strukturalizm maktablarining o‘ziga xos jihatlari
Bob bo‘yicha xulosalar.
Umumiy xulosalar.
Foydalanilgan adabiyotlar.

I BOB. Struktur tilshunoslikning poydevor

1. 
   An’anaviy va struktur tilshunoslik munosabatlari masalasi
   

Tilshunoslik tarixida strukturalizm tasodifiy paydo bo‘lgani yo‘q. Strukturalizm XIX asrning 70-yillaridan boshlab hukm surgan yosh grammatikachilarning pozitivistik qarashlariga qarshi maydonga chiqa boshladi.
Ularning yosh grammatikachilarga qarshi chiqishiga fransuz «sotsiologik maktabi» va Fosslerning «nemis neofilologik maktabi» qarashlari ma’lum darajada zamin yaratdi. Garchi bu maktablar yosh grammatikachilar qarashlaridan tamoman uzilmagan bo‘lsa ham, lekin tilni, bir tomondan «sotsial dalil», ikkinchi tomondan, psixologizni dcb tushunish strukturalizmning maydonga kclishiga turtki bo‘ldi. Shuningdek, bir qator mamlakatlardagi olimlarning yosh grammatikachilarning «fonetik qonun» va «analogiya aniali» singari asosiy tushunchalariga shubha bilan qarashlari, yosh grammatikachilar olg‘a tashlagan «atomizm» dan farqli ravishda tilni bir butun sifatida tushunish, tarixiylik va genetik masalalarga qiziqishlarining kuchsizlanishi yangi yo‘nalishning tug‘ilishi uchun doya rolini o‘ynadi.
Har qanday ilmiy oqim kabi strukiuralizm ham o‘z g‘oyaviy asoslariga cga. Struktur tilshunoslikning paydo bo‘lishiga I.A. Boduen de Kurtenc va F.dc Sossyur qarashlari asos bo‘lib xizmat qildi. Shuningdek, I.A.Boduen de Kurtene va uning o‘quvchisi N.V.Kinshevskiy fonema haqidagi qarashlari bilan hozirgi struktur tilshunoslikdagi fonologik nazariyaga asos soldi. I.A.Boduen de Kurtene tilshunoslikka funksionallik tamoyilini olib kirdi. Uning ma’nosi shuki, lingvistik vositalar nutq jarayonida bajaradigan vazifasiga qarab belgilanadi. Bunday tamoyil fonetika sohasida fonema tushunchasining tug‘ilishiga olib keldi. U nutqiy jarayondagi fiziologik tavsifi bilan teng bo‘lmagan tovush haqida fikr yuritdi. Natijada fonema tushunchasiga asos soldi. Lekin V. Mateziusning ta’kidlashicha, o‘zining novatorlik konsepsiyasidan lingvistik metod va lingvistik sistema uchun xulosalar qila olmadi. Chunki psixologiyaning o‘zgaruvchan nurlari ko‘zini qamashtirdi va tildagi doimiy o‘zgarishlar dalili asosiy e’tiborini tortdi. Uning ta’kidlashiga ko‘ra, Boduen payqamagan narsani Ferdinand de Sossyur aniq belgilab berdi. Shvetsariya tilshunosi F.de Sossyurning tilshunoslik oldidagi buyuk xizmati shundaki, u sinxroniya bilan diaxroniyani aniq farqladi. Shuningdek, sinxron nuqtayi nazar ma’lum bir tilning muayyan bir davrida mavjud bo‘lgan elementlarning o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan sistemani hosil qiladi, degan fikrga kelishiga imkon tug‘dirdi. Uning fikricha, til qismlari sinxron munosabatda o‘rga- nilishi mumkin bo‘lgan sistemadir. K.Xansenning ta’kidlashicha, agar F.de Sossyur diaxron hodisalarning sistemaviy xarakterini e’tirof etmas ekan, bu ustozlari — yosh grammatikachilarning ta'siri ekanligini ko‘rsatadi. «Umumiy lingvistika kursi» kitobining diaxroniyaga bag‘ishlangan o‘rinlari esa hali o‘z ustozlari — yosh grammatikachilar pozitsiyasida turganligini ko‘rsatadi. Garchi sinxroniya va diaxroniya o‘rtasidagi munosabat, tilning sinxron holatiga xos sistemaviylik dastlab Boduen tomonidan olg‘a tashlangan bo‘lsa ham, lekin Sossyur tomonidan aniq ifodasini topdi va uning bu ikki bosh g‘oyasi, ya’ni tilning sinxron tahlili, til sistemasi hamda til strukturasi va til funksiyasi haqidagi g‘oyalar yangi tilshunoslikning shakllanishida tayanch nuqta bo‘lib xizmat qildi. V.Matezius fikriga ko‘ra, Boduen, Sossyur g‘oyalariga asoslangan funksional va struktural nuqtayi nazar hozirgi kunda tilshunoslik istiqboli uchun puxta zamin yaratuvchi yagona nazariyadir.
F.de Sossyurning tilga elementlar munosabatidan tashkil topgan butunlik sifatida yondashuvi, nutqiy faoliyatning til va nutq o‘rtasidagi o‘zaro munosabatdan tashkil topgan butunlik deb e’tirof etishi, tilning sinxron va diaxron holatini aniqlab berishi va uning belgili tabiatini yoritishi struktur tilshunoslikning tug‘ilishiga zamin yaratadi. Shuning uchun A.A.Xolodovich F.de Sossyur kitobining tilshunoslik tarixidagi ahamiyati haqida fikr yuritar ekan, uning dunyoga kelishi tilshunoslik tarixida yangi davrning boshlanishiga olib keldi, deydi. Bundan tashqari struktur tilshunoslikning paydo bo‘lishiga XX asrda tabiiy fanlar qo‘lga kiritgan yutuqlar ham sabab bo‘ldi. Xususan, XX asrning birinchi choragida fizika fanida eng kichik zarralar kashf etildi. Buning natijasida bevosita sezgi a’zolarimiz ta’siriga beriladigan har qanday hodisalar o‘z ichida ichki tarkibiy qismlardan tashkil topishi va bu tarkibiy qismlarning o‘zaro munosabati strukturani hosil qilishi haqida fikr yuritildi. Shunday qilib, struktura atamasi ostida muayyan butunlik tarkibida ishtirok ctgan elementlar o‘rtasidagi munosabatlar usuli, xarakteri, qonuni tushunila boshlandi. Agar XIX asrdagi ilmiy tadqiqotlar bevosita tajriba asosida dalillarni kuzatish va ularni ro‘yxatga olish bilan cheklangan bo‘lsa, XX asrga kelib bu dalillar ostida yashirinib yotgan mohiyatni ochishga, ularning ichki uzvlari o‘rtasidagi munosabatlarni, o‘zaro ta’sirini yoritishga qaratildi. Barcha fanlar struktura va uni tashkil etgan elementlarning o‘zaro munosabatini o‘rganishga asosiy e’tibor bera boshladi. Natijada fizikada nafaqat kristall va atomning strukturaga ega ekanligi, balki nur ham muayyan strukturadan tashkil topganligi ma’lum bo‘ldi. Fiziologiyada I.P.Pavlovning oliy asab sistemasi haqidagi ta’limotining vujudga kelishi, matematikada 30-yillarda matematik struktura nazariyasining, psixologiyada struktur psixologiyaning maydonga kelishi obyektga struktura sifatida yondashuvning natijasi bo‘ldi. Bu davrda struktura tushunchasi barcha fanlar uchun ommaviy tushunchaga aylandi. Bundan tilshunoslik ham istisno emas. Ana shunday umumiy an’ana ta’sirida sistemaviy-struktur tilshunoslik maydonga keldi.
Barcha fanlarda struktura atamasi keng qo‘llanilayotgan bo‘lsa ham, lekin bu atama talqmida xilma-xillik vujudga keldi. Ana shunday xilma-xillik tilshunoslikka ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Tilshunoslikda struktura atamasi turli ma’noda talqin qilinadi. Ulardan keng tarqalgani ikki xildir. Birinchisida struktura deganda, o‘zaro bog‘langan va shartlangan munosabatda bo‘lgan elementlardan tashkil topuvchi butunlik tushuniladi. Strukturaga bunday yondashuv o‘rganilayotgan obyektni, uni tashkil etgan elementlar o‘rtasidagi ichki aloqa va bog‘liqlikni yoritishni talab etadi.