O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti fizika – matematika fakultetі «fizika va astronomiya o’qitish metodikasi»

Tebranishlarning xavfli ko'rinishlari. Ko'pgina texnik qurilmalarda konstruksiya yakka qismlarining majburiy tebranishlari umuman xavfli bo’lib chiqadi. Masalan, bug’ va gaz trubinalarining kurakchalari bilan disklarning tebranishi kurakchaning yoki diskning sinishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga singan bir kurakcha amaliyotda hamma trubinaning kurakchalarining ko'pgina qismini tezda ishdan chiqaradi.

Tebranishlarning boricha xavfli ko’rinishlarining biri ko’pga ma’lum korabllarning tebranishi bo’lib hisoblanadi. To’lqinlar tebranishining chastotasi kema tebranishining xususiy chastotasiga qanchalik yaqin bo’lsa, rezonans nazariyasiga mos, kema shunchalik ko’p tebranishga duchor bo’ladi.

Maxsus qurilmalarni foydalanib (tebranishni tinchlantirgichlarni) tebranishni deyarli pasaytirishga bo’ladi, u yarmigacha suv quyilgan, pastgi tomondan suv trubasi bilan va yuqori tomondan ventili bor havo trubasi bilan o’zaro ulangan ikki rezervuardan iborat. (2-rasm ).

2-rasm. Tebranishni o’chiradigan sistema

Tebranish boshlangan paytda bog’lardagi suvning og’irlik kuchining aylantiruvchi momenti to’lqin ta’sirining aylantiruvchi momentiga qarama-qarshi bo’ladi. Tebranishni tinchlantirgichni foydalanish kemaning qiyalik burchagini 15-dan 5°-gacha kamaytirishga imkon beradi.

Tebranishni bundan ham ko’proq kamaytiradigan (20-dan 1°-gacha) gidroskopiyali tinchlantirgichlar boricha keng qo’llaniladi. Bu konstruksiyada gidroskopning maxovigi kemaning korpusi bilan bog’langanda, uning burilishiga to’sqinlik qiladi.

Majburiy tebranishlarning yana bir qiziqarli misoli—aerodinamik kuchlarning ta’siridan paydo bo’ladigan flatter tarzidagi tebranishlar. Bu tebranishlar, ayniqsa, samolyotlar uchun xavfli, sababi flatter paytida amplitudaning qауtishi shunchalik «sistema parchalanib ketadi » deb aytadi.

Samolyotlar boricha zo’r tezlik olgandan keyin, flatter tufayli sinob ularning ba’zi birovi chin ma’noda havoda maydalangan. Bu hodisani sodir qildirmaslik uchun samolyotlarning loyihasini tuzganda konstruksyani samolyotlarning krizisli tezligidan yuqori krizisli tezlik bilan taminlaydi.

Rezonans hodisasining ko’prik qurilishida bir necha marta ofatga uchragan vaqti ham bor. Misol sifatida so’ngi o’nlab yillar mobaynida mashhur bo’lganlarning biri Takoma (АҚШ) bo’g’ozi o’rqali yurgizilgan ko’prikning buzilishi keltirib chiqaradi unga sababli bo’lgan holat—ko’prikning uyurmaviy, gorizontal, yonli, shu bilan birga vertikal tebranishidir. Bunday tebranishlarning kelib chiqishiga shamolning ta’siridan bo’lgan majburiy tebranishlar chastotasi bilan ko’prikning konstruksiyasining xususiy vertikal tebranish chastotasining bir xil bo’lishi sabab bo’lgan. Rezonans kurashish uchun konstruktorlarga ko’p faktorlarini eslatishga to’gri keladi aniq aytganda, ko’prik osmasining uzunligi 100 м chamasida tebranishning asosiy tokining chastotasi 1—2 Гц bo'lishi kerak.