O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti

3. Tegirmonda donning yuzasiga quruq ishlov berish jarayonining ahamiyati. 
Tegirmonning  tayyorlov  bo’limida  har  xil  chiqindilardan  ajratib  tozalangan 
don  yana  qo’shimcha  ishlov  berishni  talab  qiladi.  Donni  transportirovka  qilishda 
va saqlashda donning yuzasida yiq’ilib qolgan chang va qotib qolgan loylar quruq 
ishlov berish jarayonida ajratiladi. Bundan tashqari donlar travma olishi  natijasida 
qobiqlari  zararlanadi  va  qisman  qo’poriladi.  Bu  donlar  noqulay  sharoitda 
saqlangan  bo’lsa,  donning  yuzasida  mogorli  griblar  rivojlanadi.  Bunday  ifloslikni 
yo’qotish  uchun  donni  yuzasiga  quruq  yoki  ho’l  usulda  ishlov  beriladi.  Quruq 
usulda  ishlov  berish  kamchinli  va  shutkali  mashinalarda  yoki  A1-ZShN  rusumli 
qobiq  ajatuvchi  mashinasida  bajariladi.  Namlab  ishlov  berish  usulida  donni 
yuzasiga  ishlov  berish  uchun  yuvadigan  mashinalar  yoki  namlab  qayroqlaydigan 
(A1-BMSh rusumli) mashinalar qo’llanadi. 
Tegirmonda donni oddiy un tortishga tayyorlash sxemasida va javdar donidan 
navli  un  tortishda  qobiq  ajratuvchi  qamchinli  mashinalar  donga  gidotermik  ishlov 
berishdan  oldin  o’rnatiladi.  Buq’doy  donidan  navli  un  tortishda  qamchinli 
mashinalar gidrotermik ishlov berishdan oldin va keyin ham o’rnatiladi. 
Donning yuzasiga quruq ishlov berganda qamchinli mashinalarda don massasi 
tarkibida  qotgan  tuproq  bo’lakchalari  bo’lsa  ular  maydalanadi,  donning  yuzasi 
changlardan tozalanadi, qisman donning qobiqlari va murtagi ajratib olinadi. 
Donning  yuzasiga  ho’l  usulda  ishlov  berishda  yuvuvchi  mashinalar 
qo’llanilsa  don  intensiv  yuviladi  -  donning  nafaqat  yuzasidan  balki  uning 
jo’yakchasidan  ham  chang  va  mikroorganizmlar  olib  tashlanadi.  Yuvuvchi 
mashinalarda  donning  yuzasini  tozalash  bilan  birgalikda  yana  don  massasidan 
gidrodinamik engil (boshoq qismlari, poyasi, barglar, puch donlar va boshqalar) va 
oq’ir  chiqindilar  (nomagnit  metal  bo’lakchalari,  shisha  va  boshqalar)  olib 
tashlanadi. 
Yuvuvchi  mashinalarda  donni  yuvish  uchun  faqat  odam  ichadigan  suv 
ishlatiladi.  Bir  tonna  donni  yuvish  uchun  2  metr  kub  suv  sarf  qilinadi.  Donni 
yuvilgan  suvida  ko’p  miqdorda  iflosliklar  va  mikroorganizmlar  bo’ladi.  Bu  suv 
kanalizastiyaga yuborilishidan oldin tozalanishi kerak. 
Namlab  qayroqlovchi  mashinalarda  don  namlanadi  va  qayroqlanadi.  Bu 
mashinalarda yuvuvchi mashinalarga nisbatan 5-10 barobar suv miqdori kam talab 
qilinadi. 
Donlarning  yuzasiga  quruq  ishlov  berishda  donning  strukturali-mexanik, 
fizik-kimyoviy  va  texnologik  xossalari  o’zgaradi.  Yuqoridagi  meva  qobiqlarni 
qisman  olib  tashlash  natijasida  donning  mustahkamligi  kamayadi,  bu  donni 
maydalashga  ketadigan  elektr  energiyasi  sarfini  kamaytiradi.  Qobiqdan  ajratilgan 
donga  suv  tezda  singadi  va  endospermda  gidrotermik  ishlov  berish  jarayoni  jadal 
boradi. 
Ishlab  chiqarish  sharoitida  donning  yuzasiga  ishlov  berish  samaradorligi 
donning  kuldorligini  kamayishi  bilan  baholanadi.  Bunda  qo’shimcha  singan 
donlarning  miqdorini  oshishi  ham  hisobga  olinadi.  Ho’l  usulda  donlarga  ishlov 
berilganda donning namligini oshishi ham aniqlanadi. 

---

 
18 
Donlarni yuzasiga ishlov berganda donning kuldorligi quyidagicha kamayishi 
shart: 
1. Kamchinli mashinalarda 
- 0,03 - 0,05 %; 
2. Yuvuvchi mashinalarda yoki namlab 
qayroklovchi mashinalarda 
- 0,03 - 0,05 %; 
3. A1-ZShN rksumli mashinalarda 
- 0,08 - 0,12 %; 
Singan  donlarning  miqdori  ko’payishi  2  %  dan  oshmasligi  kerak.  Donlarni 
yuvganda  yoki  namlab  qayroqlaganda  donni    mikroorganizmlar  soni  4-5  barobar 
kamayadi, 
don 
A1-ZShN-3 
rusumli 
mashinalarda 
qayroqlanganda 
mikroorganizmlar soni yanada ko’proq kamayadi.