O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi navoiy viloyati kasbiy ta’limni rivojlantirish va muvofiqlashtirish hududiy boshqarmasi navoiy viloyati maktabgacha ta’lim boshqarmasi navoiy pedagogika kolleji

mo`ljal olishga o`rgatish.

Reja

1. Tevarak-atrofda muljal olish.

2. Katta guruhda tevarak atrofni o‘rganish.

Tevarak-atrofda muljal olish.

Bolalarning atrofdagi narsalarning uziga nisbatan vaziyatini suz bilan ifodalash kunikmasini mustaxkamlash: ungda, chapda, oldinda, orkada, uzokda, yakinda.

Bolalarni kursatilgan yunalishda muljal olishga, berilgan shart buyicha uz xolati urnini belgilashga urgatish (shunday turginki, mashina ung tomoningda, koptok oldingda bulsin).

U yoki bu predmetni boshqa bir predmetga nisbatan joylashganligini suz bilan ifodalashga urgatish (kuchukchaning chap tomonida-kuyon, kuchukchaning ung tomonida - ayikcha). Bolalarni kogoz varagi satxini muljalga olishga, kogozning ung, chap, yukori, past kismlarini, urtasini aniklashga urgatish.

Maktabgacha yoshidagi bolalarning fazoviy tasavvuri faoliyatning xamma turlari jarayonida kengayadi va mustaxkamlanadi. Mashgulotlar tarkibiga fazoda muljal olishga doir maxsus mashklarning kiritilishi xam bunga imkoniyat beradi. Tarbiyachi bolalarga chapda eng baland, ungda eng past buyum turadigan kilib, buyumlarning kattaliklari buyicha kuyishni taklif kiladi, yoki uning uzi stolga o’yinchoqlarni (it, mushuk, sigir, kuy, kuyon) joylashtiradi va bolalarga murojaat kiladi: “Sigirning yonida nima turganini karang va ayting. Mushukdan chapda nima turibdi? Kuy kaysi xayvonlar orasida turibdi?” Sungra tarbiyachi o’yinchoqlarni biri-birining orkasida turadigan kilib aralashtirib kuyadi va suraydi: “Nima birinchi ketmokda? Nimadan keyin mushuk ketmokda? Nimadan oldinda sigir ketmokda? Kuydan keyii nima ketmokda?” va x. k.

Bolalar atrofdagi buyum orasida uz xolatlarini zniklaydigan mashklar xam samarali: “Stolning orkasida turibman, stolning yonida, deraza oldida turibman”

Katta guruhda maktabgacha yoshdagi bolalar kogoz varagida muljal olishga urgatila boshlanadi. Oldingi guruhlarning dasturlarida bunday vazifa yuk edi. Tarbiyachi raxbarligida bolalar ma’lum mikdordagi buyumlarni kursatilgan yunalishda: kogoz varagining yukori, pastki kismiga, chap kismiga, ung kismiga jonlashtirish malakasini zgallaydilar. Bunday topshiriklar xam bulishi mumkin: varakning chap kismiga 5 ta doiracha; ungiga esa 1 ta ortik doiracha kuy; varakning pastki va ustki kismlariga 8 tadan uch burchak joylashtir. Topshirikni bajarganidan keyin bola kanday shakllardan nechtasini joylashtirganini va kaerlarga joylashtirganini gapirib beradi. Bolalarni buyumlarning kogoz varagidagi, stoldagi, poldagi xolatini belgilash uchun suzlarni tugri, ma’nosi buyicha ishlatishga urgatish kerak.

Yil oxiriga kelib bolalar uzlariga, boshqa odamlarga nisbatan urnini suzlar bilan ifodalay oladigan bulishlari kerak.

Katta guruhda tevarak atrofni o‘rganish.

5-6 yoshdan bolalarda chap va o‘ng qo‘lni farq qilish, o‘ziga nisbatan narsalar qay yo^lnalishda (yuqorida, pastda, oldinda, orqada, chapda, o‘ngda) joylashganini aniqlash ko‘nikmasi mustahkamlanib boriladi. Shu maqsadda o‘rtaguruh bolalari uchun tavsiya etilgan o‘yin mashqlari qoTlaniladi. Kim qayerda turibdi? Top! Nima qayerda? Top! Qo‘ng‘iroq qayerda chalindi? Top! va boshqalar. Bu o‘yinlami matematika mashg‘ulotlarida, shuningdek, o‘yin vaqtida ham o‘tkazish mumkin. Bu narsalar sonning ortishi bilan ifodalanib, bunda bola aniqlashi mumkin bo‘lgan joy, shuningdek, bola bilan narsa o‘rtasidagi masofa nazarda tutiladi. Bolalami asta-sckin o‘zlaridan uncha uzoq bo‘lmagan masofada turgan har qanday narsaning yo‘nalishini aniqlashga o‘rgatilib boriladi. Bolalarga narsalaiga nisbatan qay yo‘nalishda ekanligini aniqlashni o‘rgatibgina qolmay, balki aytilgan vaziyatni mustaqil ravishda vujudga keltirishga ham o‘igatiladi. Masalan: «Shunday tuigin- ki, Jahongir orqangda, Jasur esa oldingda bo‘lsin, chap tomoningda stol, o‘ng tomoningda doska bo‘lsin». Pedagog (tarbiyachi) harakatlar yo‘nalishini aniq bclgilash uchun musiqa va jismoniy tarbiya mashg'ulotlarida qo‘shimcha foydalanadi. Balandga, pastga, oldinga, orqaga, chapga, o‘ngga va hokazo.

Mo‘ljal olishga oid topshiriqlar soni asta-sekin oshirib borilib, takliflar tartibi ham o‘zgartiriladi. Avval bolalar faqat juft, ya’ni: oldinga-orqaga, o‘ngga-chapga kabi yo‘nalishlarni aniqlasalar, kcyinchalik csa ular yo‘nalishlarni xohlagan: oldinga-o‘ngga. chapga-orqaga va hokazo tartibda bajaradilar.

Bolalarning piyoda yuruvchilaming o‘ng va chap yo‘nalish- larini mo‘ljal qila olish ko‘nikmasi bilan bog'liq bo‘lgan ko‘chada yurish qoidasini egallab olishlari uchun quyidagi o‘yinlar tavsiya etiladi: «Ko‘chadan kesib o‘tish qoidasiga rioya qil» va hokazo.

Bolalarni aytilganlar bo‘yicha harakat qilib, yo‘nalishlarni aniqlashga o‘rgatish muhimdir. Shu maqsadda quyidagi o‘yinlar tavsiya etiladi: «Nog'orani chal». Bolalar tarbiyachining ko‘rsatma- siga binoan ko‘zni yumib, narsa tomon boradilar: «Oldinga ikki qadam tashla, chapga buril. uch qadam tashla» va hokazo. Avval topshiriqlar sonini 2-3 ta bilan cheklash, keyinroq esa ularning sonini 4-5 tagacha yetkazish mumkin. Bolalar narsalarning qog'oz varag'iga, polga, joyga nisbatan joylashishini bildiruvchi aniq so‘zlardan foydalanishlari kerak. Bolalar matematika mashg'u- lotlarida u yoki bu fazoviy bog'lanish hamda munosabatlar haqida dastlabki tasavvurlarni hosil qiladilar. Ular kun davomida xilma- xil faoliyat turlari aks ettirilgan rasm va fotosuratlardan foyda- lanadilar: o‘rin-ko‘rpalarni yig'ish, ertalabki gimnastika, yuvinish, ertalabki nonushta va hokazolar. Sutka, qismlar haqidagi tasavvur­larni aniqlashda didaktik o‘yinlar, masalan, «Tun va kun» o‘yini yordam beradi.

«Kecha», «bugun», «ertaga» kabi vaqt belgilarining o'zgaruvchanligi va nisbiyligi bolalarga ularni o'zgartirishlarida qiyinchilik tug'diradi. Besh yoshli bolalar bu so'zlami yanglishtiradilar.

Pcdagog (tarbiyachi) muayyan so'zlarning inazmun ahamiyaiini ochib bcrish ucliun bolalarga quyidagi savollarni beradi: «Biz siz bilan kecha qayerda bo'ldik?», «Saylga qachon borgan edik?»,
«Bugun qanday mashg'ulol o'lamiz?», «Bizda rasm chizish bo‘yicha mashg'ulot qaclion bo'ladi?» va hokazo.

Bolalar aylana bo'lib turadilar. Tarbiyachi qisqa jumla bilan vaqtni aytib, koptokni tashlaydi. Kim koptokni ushlab olsa, o'sha bola birar sonni aytib, koptokni boshqa bolaga uzatadi. Kim koptokni

ushlab olsa, o'sha bola tegishli vaqtni avtadi. Masalan, tarbiyachi koptokni tashlab: «Biz tabiatda sayrqildik», — deydi. Bola esa koptokni ushlab olib: «Kecha» — deb jumlani tugatadi. «Matematika bo‘yicha mashg'ulot.. bo'ladi», «bugun». «Biz.. rasm chizamiz» va hokazo.

Maslig‘ulotlardan birida bolalar odamlar so‘zlashuvda ishlatadigan kun so‘zi bin ikkinchisi bilan almashinib turishini bilib oladilar.

Shunday kunlardan yettitasi bir haflani tashkil etadi. Hafta kunlarining izchilligi har doim birdek: dushanba, seshanba, chorshanba.

Bolalar hafta kunlarining nomini faoliyatining aniq mazmuni bilan bogMaydilar. (Chorshanba kunlari bizda matematika va jismoniy tarbiya mashg'ilotlari, payshanba kunlari...) Endilikda bolalar har kuni ertalab hafla kunlarining nomini, shuningdek, kecha haftaning qaysi kuni, ertaga qaysi kuni ekanligini

aytadilar.