O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy fanlar fakulteti tarix ta’lim yo’nalishi trx fu-19 guruh talabasi Hamidova Naimaning

Mavzuning dolzarbligi.Mavzuning ahamiyati va dolzarbligi shundaki Jaloladdin Manguberdi siymosini vatanimiz tarixida tutgan o’rni va ahamoyatini yoritish,shuningdek yosh avlodda vatanparvarlik tuyg’usini uyg’otish.
Ishning maqsad va vazifalari.Kurs ishining maqsad va vazifasi bu buyuk siymo tarixi to’g’risida yozilgan tarixiy adabiyotlarni chuqur o’rganish va tahlil etish orqali vatanimiz tarixshunosligidagi ahamiyatini yoritib berish.
Mavzuning ilmiy yangiligi.Mavzuning ilmiy yangili Jaloladdin Manguberdining faoliyati tarixiy adabiyotlarda aks etishi atroflicha yoritib berildi.
Kurs ishining tuzulishi:Kurs ishi kirish,asosiy qism,ikki bob,xulosa adabiyotlar ro’yhati va ilovadan iborat.
I.bob. Jaloladdin Manguberdi tarixining tadqiqi
1.1 Jaloliddin Manguberdi vatanparvar siymo
Anushteginiylar sulolasi boshqargan Xorazmshohlar davlati (1097-1231yillar)ning ko’p yillik tarixi o’sha davr musulmon tarixchilari tomonidan yozilgan qator asarlarda o’z aksini topgan. Ular asosida ushbu sulolaning so’nggi vakili, buyuk sarkarda Jaloladdin Manguberdi hukmronligi, uning mo’g’ul istilochilariga qarshi qahramonona kurashi hamda G’arbiy Osiyo sarhadlaridagi faoliyatini kuzatish va tahlil elagidan o’tkazish mumkin. Ayrim manba va adabiyotlarda qahramonimizning ismi Mangburni shaklida ham keltiriladi.Bu manbalar orasida Jaloliddin Manguberdining shaxsiy kotibi (kotib al-insho)Shahobiddin ibn Ahmad an-Nasaviy qalamiga mansub «Sirat as-Sulton Jaloliddin Mangburni» («Sulton Jaloliddin Mangburnining tarjimayi holi») nomli asar alohida o’rin tutadi.Nasso (Niso) viloyatidagi qal'alardan birining sohibi bo’lgan Nasaviy 1224-yilda xizmat yuzasidan Iroqqa borib qoladi va o’sha yerda Sulton Jaloliddinning xizmatiga kiradi. Shundan e'tiboran u Jaloliddinning ishonchli mulozimlaridan biriga aylanib, to 1231 yilgacha, ya'ni Jaloliddinning vafotiga qadar u bilan birga bo’ladi: uni jangu jadallarga kuzatib boradi, muhim nomalarini qo’ltiqlab, elchilik vazifasini ado etadi va hokazo. Sultonning fojiali halokatidan so’ng Nasaviy xizmatni boshqa hukmdorlar qo’l ostida davom ettirib, 1249 yilda Xalab shahrida dunyodan ko’z yumadi. Nasaviy o’z qahramonini yaqindan bilgan, asarida bayon topgan voqea hodisalarining aksariyatida bevosita ishtirok etgan kishilarning xabarlariga tayangan, eng muhimi, xolisona va haqqoniy so’z aytishga intilganki,bular asarning ilmiy qimmati hamda ishonchlilik darajasini oshiradi. Muallif o’z asarini bitishga Jaloliddin vafotidan qariyb 10 yil o’tgandan so’ng 1241- yilda kirishgan va, tabiiyki, erkin fikr bildirish imkoniga ham ega edi. «Sirat as-Sulton Jaloliddin Mangburni»ning arabiy asl matni va turli tillarga qilingan tarjimalari bir necha bor dunyo yuzini ko’rdi. Xususan, u taniqli sharqshunos olim Z.M. Bunyodov tomonidan rus tiliga o’g’irilib, ikki marta (ikkinchisi arabcha matn bilan birga) chop etildi. Asar o’zbek tilida ham K. Matyoqubov tarjimasida «Sulton Jaloliddin Manguberdi» nomi bilan ikki marta nashr etilgan.Arab tilidagi muhim manbalardan yana biri Ibn al-Asir nomi bilan mashhur tarixnavis Izzaddin Abulhasan Ali ibn Muhammad al-Jaziriy raqam etgan «al-Komil fit-tarix» («Tarix haqida mukammal kitob)» solnomasidir.Ibn al-Asir 1160 yilda Mesopotamiya (Ikki daryo oralig’i) da yirik amaldor oilasida dunyoga keladi, umrining ko’p qismini Dajla (Tigr) daryosi bo’yidagi Mo’sul shahrida o’tkazib, 1233 yilda shu yerda olamdan o’tadi. U Arabiston, Suriya, Falastin mamlakatlari bo’ylab sayohatlarga chiqib, bo’lajak shoh asari uchun ma'lumotlar to’playdi. Ibn al-Asir bir muddat ayyubiylar sulolasining asoschisi Salohiddin Yusuf ibn Ayyub (1171-1193) xizmatida bo’lgan va 1188 yilda uning salibchilarga qarshijanglarida ham ishtirok etgan.«Al-Komil fit-tarix» Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari tarixining islom tarqalishidan to 1231 yilgacha bo’lgan davridan bahs yurutuvchi eng qimmatli manbalardan biri sanaladi. O’n ikki jilddan iborat bu hajmdor asarning oxirgi jildidan mo’g’ullar bosqini bilan bog’liq voqealar bayoni ham joy olgan. Muallif Jaloliddinning faoliyatiga keng o’rin ajratadi va ko’pincha o’zining muhim va aniq ma'lumotlari bilan boshqa manbalarni sezilarli darajada to’ldiradi. Solnoma matni bir necha bor nashr etilgan. Ayrim tillarga qilingan parcha-tarjimalar ham mavjud. Asar O’rta Osiyo tarixiga oid qismining P. Bulgakov bajargan rus tiliga tarjimasi 2006 yili Toshkentda Sh. Kamoliddinov tomonidan nashr etildi. Asar XX asr boshlarida Xiva xoni Muhammad Rahimxon II Feruz (hukmronlik davri: 1865-1910) farmoyishi bilan to’laligicha o’zbek tiliga tarjima qilindi. Oxirgi jild tarjimoni Domullo Otajon xoja ibn Qalandar xoja oxund Xorazmiydir (O’zbekiston FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instutini qo’lyozmasi, inv. № 6802). Biz so’z yuritayotgan davrga oid muhim hamda batafsil manbalarning uchinchisi - bu hassos muarrix va yirik davlat arbobi Alouddin Atomalik Juvayniyning «Tarixi jahongushoy» («Jahon fotihi tarixi») asaridir.Juvayniylar xonadonining bir necha vakillari Xorazmiylar davlatining arkonlaridan bo’lganlar. Jumladan, Bahouddin ibn Ali Juvayniy 1192 yilda Sulton Alouddin Takash (hukmronlik davri: 1172-1200) xizmatiga kiradi. Uning nabirasi, muallifimizning bobosi Shamsiddin Muhammad esa dastlab Alouddin Muhammad
(hukmronlik davri: 1200-1220), keyinchalik Jaloliddin Manguberdining bosh vaziri sifatida faoliyat ko’rsatgan. Ammo uning o’g’li Bahouddin taxminan 1232 yilda bir guruh aslzodalar bilan birga mo’g’ullar xizmatiga kirishga majbur bo’ladi va o’g’li Alouddinni ham xizmatga jalb etadi. Chingizxonning chevarasi Xulaguxon tomonidan Ismoiliylar davlati (1090- 1256) va Bag’dod xalifaligi (750-1258) tugatilib, Elxonlar saltanatiga (1256-XIV asr o’rtalari) asos solingach, Alouddin Juvayniy Bag’dod hokimi etib tayinlandi va umrining oxiriga qadar shu mansabda qoldi. U 1283 yilda 57 yoshida dunyodan o’tdi. «Tarixi jahongushoy» 1252-1260 yillar oraligida fors tilida ta'lif etilgan, uch jilddan iborat. Eronlik olim Mirzo Muhammad Qazviniy tomonidan asarning tanqidiy matni tuzilib, nashr etilgan. Yevropa tillariga to’la yoki qisman qilingan tarjimalari ham bor.
XIII asr boshlaridagi suronli voqealarning zamondoshi sifatida asar bitgan tarixchilardan yana biri Minhojiddin ibn Sirojiddin Muhammad Juzjoniy (1193-1265 yildan keyin)dir. U 1226 yilda Hindistonga borib, u yerda Shamsiddin Eltutmish (hukmronlik davri: 1211-1235) va uning o’g’li Mahmudshoh (hukmronlik davri: 1246-1265) saroyida turli lavozimlarda xizmatda bo’ladi va 1260 yilda Nosiriddin Mahmudshohga atab «Tabaqoti Nosiriy» («Nosirga atalgan tabaqalar») nomli asar yozadi. Asarning 16-bobi Xorazmshohlar tarixiga, so’nggi 23-bobi mo’g’ullar istilosiga bag’ishlangan. Afsuski, bu tarixchining Jaloliddin Manguberdi haqidagi ma'lumotlari juda qisqa.
Mashhur muarrix, elxonlar vaziri Rashididdin Fazlulloh (1247-1318)ning 1300- 1310 yillar orasida yaratilgan «Jome at-tavorix» («Tarixlar to’plami») solnomasimo’g’ullar tarixiga oid eng qimmatli manbalardan biri sifatida e'tirof etilgan. Ammo Rashididdin Xorazmshohlar tarixi, musulmon mamlakatlarining mo’g’illar tomonidan istilo etilishi hamda Jaloliddin Manguberdining hukmronlik davri voqealarini asosan Juvayniyning hamda qisman Ibn al-Asirning mazkur asarlari asosida bayon etadi va aytarli yangi ma'lumot bermaydi. Xuddi shu fikrni suriyalik tarixchi Abulfaraj Bar Ebrey (1226-1286)ning «Tarix muxtasar ad-duval» («Sulolalarning qisqacha tarixi») asariga nisbatan ham aytish mumkin.
Yozma manbalarning yana bir guruhi (Nuriddin Zaydariy, Muhammad Hamaviy, Ibn Bibiy, Sibt ibn al-Javziy asarlari) borki, ular Sulton Jaloliddinning Kavkazorti va Kichik Osiyodagi faoliyati, mahalliy sulolalar bilan munosabati kabi muhim masalalarda yuqorida sanab o’tilgan asarlarga qo’shimcha ravishda qimmatli ma'lumotlar beradi.Biz Jaloliddin Manguberdining hayoti va faoliyatidan naql qiluvchi asosiy, eng mufassal asarlarni sanab chiqdik, xolos. U haqdagi ma'lumotlar boshqa musulmon tarixchilarining asarlarida, shuningdek, xitoy, mo’g’ul, arman va boshqa tillardagi manbalarda ham uchraydi.