O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi

Hatto Javohir o’qidi.

Sarvar ham keldi.

Asliddin ham o’qidi, ham yozdi.

Men o’zim aytaman.

SHerzodning o’zigina tushunadi.

Bu lug’aviy-grammatik vosita bilan kelgan bo’lak mantiqiy urg’u olib aktuallashadi – remaga aylanadi.
Kommunikativ bo’linmas gap. Har qanday gap ham tema – rematik bo’linishga ega bo’lavermaydi. SHunday ko’rinishdagi gaplar ham borki, ularni kommunikativ bo’linmas gap deyish mumkin. Bunday gaplarda tema (ma’lum axborot) bo’lmaydi. Gap butunicha remadangina iborat bo’ladi. Bunday gaplarning axborot vazifasi biror voqea-hodisaning mavjudligi yoki vujudga kelganligini ifodalashdan iborat bo’ladi: 1. Bugun stadionga boriladi. 2. Bahor. 3. Issiq boshlandi. 4. Tez tong otdi. 5. Rahmat. Kommunikativ yaxlitlik gaplarning ko’proq bir tarkibliligi bilan aloqador bo’ladi. Ikki tarkibli fe’l kesimli gaplarda bu gap semantikasi bilan bog’langan bo’ladi: 1. Tong otdi. 2. SHom tushdi. Bunday gaplarning semantik strukturasi deyarli bir tarkibli gaplarga yaqinlashib qoladi.
Nutqiy gapning emotsionallikka ko’ra turi
Nutqiy gap emotsionallikka munosabat nuqtai nazaridan ikkiga bo’linadi:

1. 
   his- hayajonli gap;
   
2. 
   his- hayajonsiz gap.
   

Gap, ifoda maqsadidan qat’i nazar, his-hayajonli yoki his-hayajonsiz bo’ladi. Qiyoslang: 1. Men keltiraman – ifoda maqsadiga ko’ra darak gap, emotsionallikka ko’ra his-xayajonsiz gap. 2. Men keltiraman! – ifoda maqsadiga ko’ra darak gap, emotsianallikka ko’ra his-hayajon gap.
His-hayajonli gapda, fikr bilan birgalikda, so’zlovchining kuchli his-tuyg’ulari ham namoyon bo’ladi. Demak, darak, so’roq, buyruq gapga maxsus ohang berilishi natijasida his-hayajonsiz gap his-hayajonli gaplarga aylanadi: 1. Futbol boshlandi! 2. Otam keldimi?! 3. Hayda! Darak gap, ko’pincha, his-hayajonsiz, buyruq gaplar esa his-hayajonli bo’ladi.
His-hayajonli gap his-hayajon darajasiga ko’ra ikkiga bo’linadi:

1. 
   fikrni his-hayajon bilan ifodalovchi gap: Futbol boshlandi! Men keltiraman!
   
2. 
   so’zlovchining emotsional tuyg’usini ifodalovchi gap: Oh! To’y muborak! Ura!
   

His-hayajon gapning o’ziga xos fonetik, leksik va grammatik belgisi bor:

1. 
   maxsus ohangga egalik;
   
2. 
   gap tarkibida his-hayajon ifodalovchi so’zlarning bo’lishi: eh, oh, naqadar, qaniydi va hokazo;
   
3. 
   gap bo’laklari tartibining o’zgarishi: Oltin bu vodiylar, jon O’zbekiston!
   
4. 
   emfatik urg’u olgan so’zni takrorlash: Sizdan so’radim, sizdan.
   
5. 
   his-hayajon gap ko’pincha bir tarkibli bo’ladi: Ura! Dunay! Dunay!
   

O’zbek tilshunosligida uyushish hodisasi bilan bog’liq uchta hodisa mavjud:

1. 
   gapda uyushgan so’zlar (Bu haqda yuqorida aytildi);
   
2. 
   qo’shma gapdagi uyushiq gaplar (Bu haqda quyida - «Qo’shma gap» bahsida so’z yuritiladi);
   
3. 
   uyushgan gaplar.
   

Y o’l-yo’lakay shuni aytib o’tish kerakki, uyushgan gaplar uyushiq qismli qo’shma gaplardan farqlanadi. Buning uchun quyidagilarni qiyoslaymiz: 1. Bahor kelsa, bog’lar yashnasa, sayilga chiqamiz. Gapning qolipi: [E₁-W₁P_m (-sa) E₂-W₂P_m(-sa), W₃-P_m].2. Bahor kelsa, bog’lar yashnaydi va sayilga chiqamiz. Qolipi: [(E₁ - WP_m1) ((E₂ - W₂P_m) va (W₃P_m))]. Bu ikkala gap uyushiq qismli qo’shma gap. Birinchi gapda ergash gap (Bahor kelsa, bog’lar yashnasa) uyushib, bosh gapga tobelanib kelgan. Ikkinchi gapda esa bosh (bog’lar yashnaydi va sayilga chiqamiz) uyushib kelgan va ergash gap (bahor kelsa) ularga bab-baravar tegishli. Bular uyushiq gapdir.
Ma’lum bo’ladiki, uyushiq gap qo’shma gaplar tarkibida bo’ladi. Uyushgan gap esa o’zbek tilida sodda va qo’shma gaplar orasidagi alohida sintaktik qurilmadir. U kesimdagi (W) si birdan ortiqligi bilan qo’shma gapga, (P_m) ning bittaligi bilan esa sodda gapga yaqinlashadi. SHuning uchun ham u o’z mavqei bilan «oraliq uchinchi»dir, ya’ni codda va qo’shma gaplar orasidagi hodisadir.
Sodda va qo’shma gapni belgilashda asosiy omil gapda nechta shakllangan kesimning mavjudligi. Eganing bor-yo’qligi, ifodalangan-ifodalanmaganligi ahamiyatsiz. Uyushgan gapni belgilashda esa bosh omil ikkita:

1. 
   bitta shakllangan kesimning mavjudligi;
   
2. 
   birdan ortiq uyushgan eganing mavjudligi.
   

Bu xususiyati bilan uyushgan gap egali sodda gapdan ham (Jahongir, Jamshid, Isroil o’qidi), uyushiq kesimli sodda gapdan ham (egasi yo’q yoki bor bo’lsa, bitta, kesimning lug’aviy qismi birdan ortiq, (P_m) qismi bitta – (Ular borgan va ko’rgan edilar, qolipi [W₁-W₂] P_m]) farqlanadi.
Nazariy talqinda uyushiq kesimli sodda gapda, demak, ega bitta, (P_m) qismlari umumiy bo’lgan kesim birdan ortiq bo’ladi. Aytilganlar asosida sodda gap, uyushiq kesimli sodda gap, qo’shma gap, uyushiq kesimli qo’shma gap va uyushgan gapning eng kichik struktur sxemasini beramiz: (Qulaylik uchun eng kichik qurilish qoliplarini berish ma’qul. CHunki, [WP_m] da ular (W va P_m) ning kengaytiruvchilari ham mujassamlangan.

1. 
   sodda gap: [WP_m]
   
2. 
   uyushiq kesimli sodda gap: [(W₁ -W₂)P_m];
   
3. 
   qo’shma gap: [WP_m-WP_m];
   
4. 
   uyushgan qismli qo’shma gap: [([WP_m]-[WP_m])-[WP_m]] yoki [(WP_m] - ([WP_m]-[WP_m])];
   

5) uyushgan gap: [((E₁-W₂)-(E₂-W₂)) P_m];
Uyushgan gapga misol: 1. Otam rais, onam brigadir bo’lgan edi. 2. Do’kondorlarning ba’zilari kitob o’qib, ba’zilari tasbeh o’girib, ba’zilari esnab o’tirishardi. 3. Uning qo’llari ishda, ko’zi shudgorda, ammo xayoli Zebixonda edi. 4. CHakkasi tirishib, ko’zi qizarib ketdi.
Uyushgan gapdagi umumiy bo’lak [P_m] ni har bir shakllanmagan [W] ga alohida-alohida qo’shish bilan osongina qo’shma gap hosil qilish mumkin: Qiyoslang: 1.CHakkasi tirishib, ko’zi qizarib ketdi – uyushgan gap. CHakkasi tirishib ketdi va ko’zi qizarib ketdi – qo’shma gap.
Ayrim holda uyushgan gapda ham (P_m) nolь shaklda bo’lishi mumkin: U baroqqosh, ko’zi chaqchaygan, afti ishshaygan. Gap mazmunidan nolь shakl oxirgi so’zda ekanligi sezilib turibdi. Bunga gapni o’tgan zamonga aylantirish bilan amin bo’lish mumkin: U baroqqosh, ko’zi chaqchaygan, afti burishgan edi.
Uyushgan gaplar tarkibidagi sodda gaplarning o’zaro umumiyligi (va, shu asosda, umumlashtiruvchi bo’lagi) turli xil bo’ladi:

1. 
   hamma qismlari xususiy (farqli) bo’lib, faqat (P_m) qismi umumiy bo’lgan uyushgan gap: Jamshid yozar, Isroil o’qir edi;
   
2. 
   hamma qismlari xususiy bo’lib, faqat kesimning lug’aviy qismi va kesimlik qo’shimchasi umumiy bo’lgan uyushgan gap: Jamshid tez, Isroil sekin yozar edi;
   
3.