O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi

Qo’shma gapning tarkibidagi bog’lovchi vositalariga ko’ra tasnifi

Bu tasnif sof shakliy bo’lib, gap orasidagi ma’noviy bog’lanish qanday qo’shimcha (shakliy) vosita bilan ta’minlanishiga tayanadi. Bu asosga ko’ra qo’shma gapning quyidagi turlari ajratiladi:
a) faqat ohang bilan bog’langan qo’shma gap;
b) yuklamalar vositasida bog’langan qo’shma gap;
v) teng bog’lovchilar vositasida bog’langan qo’shma gap;
d) ergashtiruvchi bog’lovchilar vositasida bog’langan qo’shma gap;
d) nisbiy so’zlar vositasida bog’langan qo’shma gap.


Qo’shma gapning tarkibiy qismlari orasidagi ma’noviy munosabatga ko’ra turlari

Bu tasnifda qo’shma gap tarkibidagi qism (gap)lar o’rtasidagi ma’noviy munosabatga asoslaniladi va ikkita muhim nuqtaga e’tibor qaratiladi:

1) qo’shma gap tarkibiy qismlari orasida qanday ma’noviy munosabat (masalan, payt, o’rin, sabab, birin-ketinlik, bir vaqtdalik, izohlash, qiyoslash va h.) ifodalanganligi;
2) aynan bir ma’noning turli yo’llar bilan ifodalanishi mumkinligi (yoki aksincha).
SHakl va mazmun munosabati nisbiy mutanosiblikda (ya’ni asimmetrik) bo’lganligi sababli qo’shma gapda polisemiya va omonimiya hodisalari kuzatiladi.
Jumladan, payt munosabatini ifodalashda quyidagicha sinonimiya hodisasini kuzatishimiz mumkin:
1. O’qituvchi keldi, dars boshlandi.
2. O’qituvchi kelsa, dars boshlanadi.
3. O’qituvchi keldi-yu, dars boshlandi.
4. O’qituvchi keldi, shu zahoti dars boshlandi va h.k.
Yoki shart shaklida bir nechta semantik munosabat ifodalanishi natijasida sintaktik polisemiya hodisasi kuzatilishi mumkin:
a) payt ma’nosi - Borsam, ukam yo’q ekan;
b) shart ma’nosi – Ozodaxon kelsa, aytaman;
v) to’siqsizlik ma’nosi - Aqidaxon kelsa ham, aytaman va h.k.
Qo’shma gap tarkibiy qismlari orasidagi ma’noviy munosabatga ko’ra tasnifi bilan qo’shma gap qismlari orasidagi funktsional munosabatlarga ko’ra tasnifi o’zaro bog’liq. Tom ma’noda bu tasnif tarkibiy qismlarini o’zaro bog’lashga xizmat qiluvchi bog’lovchining o’z ma’nolari bilan aloqador. Masalan, agar shart va payt ma’nolarini beradi.
Bog’lovchilar ma’nosi va gap semantikasi, juda ko’p holatda bog’lovchilarning o’zgarishi gaplararo o’zaro munosabatlarning qisman yoki butunlay buzilishiga olib keladi. Masalan, O’qituvchi keldi, dars boshlandi qo’shma gapi turli bog’lovchi bilan bog’langanda har xil munosabatni yuzaga keltirishi mumkin. Jumladan:

1. 
   O’qituvchi keldi, dars boshlandi.
   
2. 
   O’qituvchi keldi, chunki dars boshlandi.
   
3. 
   O’qituvchi keldi, shu sababli dars boshlandi.
   
4. 
   O’qituvchi keldi, natijada dars boshlandi va h.k.