O’zbekistоn respublikasi оliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti

Mobil telefonlardan foydalanish va axborot almashish madaniyati. Mobil telefonlar va 
boshqa mobil aloqa vositalaridan foydalanganda so’zlashish madaniyatiga, xabarlarni yozish va 
elektron pochtadan foydalanish etikasiga hamda telefon apparatidan foydalanish qoidalariga 
rioya qilish zarur. Telefon orqali nojo’ya so’zlarni gapirish, turli nojo’ya xabarlarni jo’natishdan 
saqlaning. 
Mobil tijorat (m-tijorat) – elektron tijoratning turi bo’lib, mobil telefonlar, shaxsiy 
cho’ntak kompyuterlari va boshqa simsiz aloqaga ega mobil uskunalar orqali to’lov 
operasiyalarini amalga oshirishni nazarda tutadi. Bunda simsiz aloqaga ega mobil uskunalar 
qatoriga smartfonlar (iPhone, Google Android), planshetlar (iPad, Amazon Kindle), netbuklar va 
noutbuklar kiradi. M- tijorat tovar va izmatlarning online sotuvi imkoniyatlarini kengaytiradi. 
Boshqacha aytganda, mobil tijorat bu mobil telefondan foydalanuvchi interfeysi sifatida 
qo’llovchi turli tijorat xizmatlari (aloqa xizmatidan tashqari) uchun umumiy nomdir. 
Jarayon cho’ntak kompyuterlari yoki smartfonlar yordamida masofaviy aloqa (internet, 
gprs va boshqalar) orqali amalga oshiriladi. Mobil tijorat masofadagi foydalanuvchilar bilan 
o’zaro aloqa jaryonlarini avtomatlashtirish bo’yicha dasturiy-apparat yechimidir. 
Mobil savdo atamasi ham uchraydi. Bu savdoni avtomatlashtirish tizimlari bilan uzviy 
bog’langan va eng avvalo buyurtma yig’ishni avtomatlashtirishga qaratilgan biznes yechimdir. 
Ayrim hollarda mobil savdo (mobil sotuv) tushunchasi mobil tijorat tushunchasiga nisbatan 
keng qo’llaniladi. 
Tarixga nazar soladigan bo’lsak birinchi mobil tijorat amaliy jihatdan 1997 yil Finlyandiya 
poytaxti Xelsinki shahrida qo’llanilgan. Shahar ko’chalarida o’rnatilgan ikkita Koka-kola 
kompaniyasining avtomatlari ichimliklarni sms yordamida sotish yo’lga qo’yilgan. O’shandayoq 
Merita bank of Finland banki orqali mijozlarga mobil banking xizmatlari taklif etila boshlangan. 
Mobil tijoratdan quyidagi yo’nalishlarda foydalaniladi: 
• 
Internet 
• 
Telefoniya 
• 
Kommunal to’lovlar 
• 
Avia va temir yo’l biletlari 
• 
Sayohat 
• 
Sug’urta 
Hozirgi kunda mobil tijoratning afzalliklaridan biri bu uning firibgarlik xatarini 
kamaytirish qobiliyatidir. Aynan plastik kartochkalar bilan bo’lgan firibgarlik ular bo’yicha 

---

154 
operasiyalar amalga oshirishning yuqori ustamalari sababchisidir. Mobil tijorat bilan ushbu 
xatarlar sezilarli ravishda qisqaradi, chunki mobil tijorat mijozning mobil aloqa operatori bilan 
ma’nodosh identifikatsiyasini nazarda tutadi. Shu tariqa, tranzaksiya haqi 2% dan 0,5% va undan 
kam miqdorgacha kamayadi. Bundan tashqari, mobil to’lovlar tizimi qimmat turadigan o’qish 
uskunalarini talab qilmaydi va shuning uchun plastik kartalardan hanuzgacha to’lov qabul 
qilmagan taksi, mayda do’kon va restoranlarda ham qo’llanilishi mumkin. 
Mobil telefondan foydalangan holda to’lovlarni amalga oshirishning bir necha turlari 
mavjud: mobil to’lovlarni amalga oshirishning eng sodda turi operator markazi orqali amalga 
oshirish hisoblanadi. Bu holda movil telefon huddi stansionar telefon kabi ishlatiladi. Undan 
avtomatlashtirilgan telefon markaziga qo’ng’iroq qilinadi, u yerda aniqlashtirish amalga 
oshiriladi, qabul qiluvchi va to’lov summasi ko’rsatiladi (tonal rejimda raqamli klavishlar 
yordamida). Prossessing markaziga ushbu ma’lumotlarni yetkazishning boshqa usuli SMS-
xabarlardir (Short Message Service – qisqa xabarlar xizmati). Qoida bo’yicha bu xazmatdan 
foydalanish uchun avvaldan operatorlik markazi yoki prossessing kompaniyasi bilan hamda 
to’lovchilar va qabul qiluvchilar bilan munosabatlar o’rnatiladi (hisobraqam ochish, 
identifikasiya uchun parol olish, to’lovlarni qabul qiluvchining bank rekvizitlarini ko’rsatish va 
hokazo). Ayrimlar ushbu xizmatni telefon-banking deb ham ataydilar. 
WAP dan foydalangan holda to’lovlarni amalga oshirish. WAP internet tijoratga xos 
bo’lgan to’lov vositalaridan foydalanish imkoniyatini beradi. 
Mobil o’zaro hisob-kitoblarning boshqa turlari autentifikasiya, saqlash, qayta ishlash va 
axborotni uzatishda maxsus mikroprosessorli uskunani talab etadi. Odatda mobil to’lovlar uchun 
mo’ljallangan telefon dastagi ikkita mikrosxemaga ega bo’ladi, ularning har biri xotira va 
mikroprosessorga ega bo’ladi: birinchisi standart, mobil aloqa operatori SIM kartasida 
joylashadi; ikkinchisi foydalanuvchining barcha bank axborotlarini saqlaydi. Ushbu ikkinchi 
mikrosxema faqatgina maxsus PIN kod orqali aktivlashadi, bu PIN kod telefonda ham plastik 
karta ham POS terminal analogini mujassamlshtiradi. Shu tariqa mobil tranzaksiyalar internet 
tranzaksiyalardan farqlanadi. Moliyaviy axborotlar SMS xabarlar ko’rinishida uzatiladi. 
Axborotni uzatishning ushbu usuli foydalanuvchi uchun boshqalaridan ko’ra qulayroq, soddaroq 
va kamxarjroq hisoblanadi, chunki past narxga ega, xabar yetkazilganligini ma’lum qilish 
funksiyasi mavjud, qimmat narxli aloqa kanallarini talab etmaydi, so’zlashuv kanali band 
bo’lgan taqdirda ham abonentga kelib tushadi. 
Mobil tijorat anchyin katta salohiyatga va biznes yuritishda qator qo’shimcha 
imkoniyatlarga ega: 
• 
Cheklovlar yo’qligi (pochtani olish, zarur axborotni o’qish, xaridni amalga oshirish 
uchun kompyuter yoki internet terminal bilan yonma yon bo’lishning hojati yo’;q, bittagina 
mobil telefonning o’zi kifoya); 
• 
Lokalizatsiya (GPS – Global Positioning System kabi texnologiyalar berilgan hududga 
tegishli axborotni olish imkoniyatini beradi, masalan yaqin orada joylashgan do’kondan 
qiziqtirayotgan tovarni xarid qilish taklifi); 
• 
Shaxsiylashtirish (telefon shaxsiy buyum bo’lib, u orqali egasini aniqlash mumkin. Har 
bir alohida mijiz bilan munosabatlarni o’rnatish bu mobil tijoratning kuchli tomonlaridan biridir. 
Internet treyderlari brokerlik xizmatlarini taklif qilgan holda bu ustunliklardan foydalanishlari 
mumkin. Mobil foydalanuvchilarga xizmatlar taklif etuvchilar bunga e’tibor qaratishlari 
lozimdir). 
Shu bilan bir qatorda sezilarli kamchiliklarni ham sanab o’tish joizdir: 

---

155 
• 
Tarmoqning o’tkazuvchanlik qobiliyati bilan bog’liq cheklovlar. Uchinci avlod 
tarmoqlari simli internet bilan qiyoslasa bo’ladigan o’tkazish qobiliyatini va’da qilishmoqda, 
biroq hozirda u eng yaxshi holda 19,2 kbit/s ni tashkil qiladi; 
• 
Ekran o’lchovlari. Hattoki movil telefon ekrani kattalashtirilganida va uning texnik 
xarakteristikalari yaxshilanganida ham u baribir kichikligicha qoladi. Matn terish ham unchalik 
qulay bo’lmaydi. Biroq telefondan foydalanishning shubxasiz afzalliklari ham borki, masalan 
aeroprtda ro’yhatdan o’tish, xarid chog’ida to’lov terminali sifatida foydalanishda bu uskunalar 
salmoqli rol o’ynaydilar. Ayni paytda ekran kichikligi va matn terish noqulayligi kabi 
kamchiliklarni telefon bilan birgalikda noutbuk yoki cho’ntak kompyuterini ishlatib bartaraf 
etish mumkin. 
 
Nazorat savollari:
1.Elektron tijorat modellari haqida tushuncha. 
2.Elektron tijorat tamoyillarini xususiyati va yaratilishi. 
3.Elektron tijoratr sektorlaridagi modellarni ishlash jarayonlari. 
4.B2B (Business to business). C2C (Consumer-to-consumer). G2C (Doverment to consumer). 
C2B (Consumer-to-business). 
5. Elektron tijorat jarayonida ishtirok etuvchilarning o’zaro munosabati modeli: tijorat-tijoratga; 
tijorat-xoridorga; 
tijorat-davlatga
; xoridor-tijoratga; xoridor-xoridorga; xoridor-davlatga; davlat-
tijoratga; 
davlat-xoridorga
; davlat-davlatga. 
6.Elektron tijorat jarayonida ishtirok etuvchilarning o’zaro munosabati modeli turlari. B2B 
(Electronis Data Interchange-EDI, E-MARKETING, “E-TRADE”, E-CASH, ELECTRONIC 
FUNDS TRANSFER- EFT dasturining ishlash texnologiyasi. 
7.Taskilotlarda va tadbirkorlikda elektron tijoratni B2B sektoridan foydalanishda samaradorlik 
omillari.