O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus Ta‘lim vazirligi Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti fizikadan tajriba ishlarini bajarish bo’yicha uslubiy ko‘rsatma

Mualliflar
Frontal tajriba ishi

Mavzu: Fizikaviy kattaliklarni o’lchash va xatoliklarni hisoblash.

Ishning maqsadi:
Mikrometr va shtangensirkuldan to’g’ri foydalanishni, bevosita va bilvosita o’lchash usulida, absolyut va nisbiy xatoliklarni hisoblashni o’rganish.
Kerakli asboblar:

• 
  Mikrometr;
  
• 
  Shtangensirkul;
  
• 
  O’lchanadigan jismlar.
  

Fizikaviy kattaliklarni o’lchash.
Fizika fani bizni o’rab olgan moddiy dunyodagi hodisalar haqidagi ma’lumotlarni tajriba orqali yig’adi. Laboratoriya sharoitida muayyan hodisa u yoki bu faktorning ta’sirini o’rganish maqsadida fizikaviy tajriba o’tkaziladi.
Fizikaviy kattalik – biror sifatni miqdoriy xarakterlovchi kattalikdir. Fizikaviy kattaliklar yordamida har qanday jarayonni matematik ifodalash mumkin. Fizikaviy kattalikni o’lchash uni etalon qilib qabul qilingan bir jinsli miqdor bilan o’zaro solishtirish jarayonidan iboratdir. O’lchashlarni ikkiga bo’lish mumkin.
1) bevosita o’lchash. 2) bilvosita o’lchash.
Agar o’lchash asboblari yordamida aniqlash lozim bo’lgan o’lchamga erishsak, bunday o’lchash usuliga bevosita yoki to’gridan–to’gri o’lchash deyiladi.
Masalan: vaqtni, uzunlikni, tok kuchini va shunga o’xshashlar.
Bevosita o’lchangan kattaliklar ustidan biror matematik operatsiya (ko’paytirish, bo’lish, ildiz chiqarish, logarifmlash va h.k.) bajarib, aniqlanishi lozim bo’lgan natijaga erishilsa - bilvosita (vositali) o’lchash deyiladi. Masalan: matematik mayatnik tebranish davri T2 hisoblash qonunida erkin tushish tezlanishi g4² orqali «g» ni hisoblash mumkin. Bu yerda va T lar bevosita o’lchanadigan kattaliklar bo’lib g esa bilvosita o’lchanadigan kattaliklar.
Har qanday fizik kattaliklarni o’lchaganda turli sabablarga ko’ra xatoliklarga yo’l qo’yiladi. O’lchash usuli yoki asboblarni mukammallashmaganligi tufayli vujudga keladigan xatoga sistematik xato deyiladi. Bunday xatolik boshqa usul bilan o’lchab ko’rib amalga oshiriladi. Har xil sabablarga ko’ra vujudga keladigan xato tasodifiy xatolik deyiladi.
Masalan: tashqi sharoitni keskin o’zgarishi va shunga o’xshashlar. Tasodifiy xatolikni kamaytirish faqat tajribani ko’p marta takrorlash natijasida hisobga olinishi mumkin.
Eksprementatorlarni e’tiborsizligi tufayli vujudga keladigan xatoliklar qo’pol xatoliklar deyiladi. Masalan o’lchov asboblarining shkalasidan noto’g’ri yozib olish yoki, noto’g’ri bajarish kabilar. Yuqoridagi sabablarga ko’ra tajriba asosida o’lchangan kattalik haqiqiy qiymatdan ma’lum darajada xatolik bilan aniqlanadi. Xato absolyut yoki nisbiy bo’lishi mumkin. O’rtacha arifmetik qiymat va orasidagi ayirma absolyut xatolik deyiladi. Nisbiy xatolik  yoki prosentlarda ifodalasak,   bo’ladi. Bu yerda: -absolyut kattalikning o’rtacha qiymati.