O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus Ta‘lim vazirligi Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti fizikadan tajriba ishlarini bajarish bo’yicha uslubiy ko‘rsatma

Ishning bajarilishi:
1.O’lchov asboblarini xarakteristikasi bilan tanishish.
a) o’lchov asbobini 0-shkalasini tekshiring.
b) o’lchov asbobini xarakteristikasini 1-jadvalga yozing.
1-jadval

Asbobning nomi	O’lchash chegarasi	Aniqlik darajasi	Asosiy shk-ni	0-ni tuzatmasi
Shtangensirkul
Mikrometr
Uglometr

2. Hajmni o’lchash.
a) halqa shaklidagi plastinkani hajmini hisoblash

V= (1)

D- halqani tashqi diametri.
d-halqani ichki diametri.
h-plastinkaning qalinligi
D, d va h lar shtangensirkul yordamida 0,01 mm gacha aniqlikda 3-5 marta o’lchanadi.
2-jadval

N	D (mm)	D (mm)	d (mm)	d (mm)	h (mm)	h (mm)	V (mm^3)	V (mm^3)	(%)
1
2
3
o’

Natija 2-jadvalga yozib boriladi.
Tajribadan olingan qiymatlarni (1) formulaga qo’yib hajmni hisoblaymiz.
Nisbiy xatolikni (2) formula bilan hisoblaymiz:
(2)
b) Parallelopiped shaklidagi plastinkani hajmini hisoblash:
Vb∙d∙c (3)
(3) formuladagi: b – uzunligi, d –eni, c-balandligi.
b, d, c-larni shtangensirkul yordamida yoki mikrometr yordamida 0,01 mm aniqliqda o’lchanib, natijani 3-jadvalga yozamiz.


3-jadval

N	d (mm)	d (mm)	b (mm)	b (mm)	c (mm)	c (mm)	V (mm^3)	V (mm^3)	(%)
1
2
3
o’rt.q

Tajribani natijalaridan foydalanib hajmni hisoblaymiz.
Xatolikni qo’yidagicha hisoblaymiz:
(4)
Haqiqiy qiymat V_haq= shaklda ifodalanadi.
Tajribadan olingan qiymatlarni (3) formulaga qo’yib hajmni hisoblaymiz.
Nisbiy xatolikni (4) formula bilan hisoblaymiz.
Nazorat savollari1. Xatolikni qanday turlarini bilasiz? Ular qanday sabablarga ko’ra vujudga keladi?
2. Absolyut va nisbiy xatoliklar qanday aniqlanadi?
3. Absolyut va nisbiy xatolik deb nimaga aytiladi?
4. Haqiqiy va o’rtacha qiymat orasidagi munosabat qanday?
5. Ko’p argument va funksiyalarning absolyut xatoligi qanday hisoblanadi?
6 Qanday hollarda natijani grafik usulda tasvirlash mumkin?
7. Shtangensirkul yoki mikrometrda o’lchashni tushuntirib bering?
Tajriba ishi №1
Mavzu: Erkin tushish tezlanishini aniqlash
Ishning maqsadi:
Erkin tushayotgan jism harakat qonunini o’rganish va Cobra4 dasturi yordamida erkin tushish tezlanishini aniqlashni o’rganish.
Kerakli asbob va jihozlar:

• 
  Cobra4 Wireless Manager;
  
• 
  Cobra4 Wireless-Link;
  
• 
  Cobra4 elektron schyotchik-sekundomer;
  
• 
  Sharcha;
  
• 
  Namoyish shtativi;
  
• 
  Ulovchi simlar;
  
• 
  Personal kompyuter.
  

2-rasm:Cobra4_elektron_schyotchik_sekundomeri_sxemasi_Nazariy_qism'>1-rasm: Tajriba qurilmasi 2-rasm:Cobra4 elektron schyotchik sekundomeri sxemasi
Nazariy qism
Jismlarning og’irlik kuchi ta’siridagi harakati erkin tushish deb ataladi. Jismlarning erkin tushishi to’g’ri chiziqli tekis tezlanuvchan harakatga misol bo’ladi. Italiyalik olim Galileo Galiley erkin tushayotgan jismlar bir xil tezlanish bilan harakatlanishini topdi. Bu tezlanish erkin tushish tezlanish deb ataladi.
Erkin tushish tezlanishi pastga vertikal yo’nalgan va absolyut qiymati taxminan
9,8 m/s² ga teng ekanligi aniqlangan.

2-rasm
Cobra4 elektron schyotchik-sekundomeri sxemasi



Yer yuziga yaqin nuqtalardan tushayotgan jismlarga og’irlik kuchidan tashqari havoning qarshiligi ham ta’sir qiladi. Lekin ko’p hollarda havoning jismlar tezlanishiga ta’sirini e’tiborga olmasa ham bo’ladi.
Erkin tushish tekis tezlanuvchan harakat bo’lgani uchun bu harakatni xarakterlovchi formulalar quyidagi ko’rinishga ega:
(1)
(2)
Bu yerda jismning boshlang’ich va ixtiyoriy paytdagi tezligi; t harakat vaqti; g erkin tushish tezlanishi; tushish balandligi.
_{Harakat boshlang}’ich tezliksiz sodir bo’layotgan holda:
(3)
(4)
ni olamiz, (4) ga ko’ra erkin tushish tezlanishi: (5)
Tajribada ma’lum t vaqt ichidagi tushish balandligini o’lchash asosida (5) formula yordamida erkin tushish tezlanishi aniqlanadi.
Ishni bajarish tartibi:

1. 
   Tajriba qurilmasi bilan tanishing.
   
2. 
   Mashina shkalasining o’ng tomoniga elektronmagnit ignasini pastga qaratib o’rnating.
   
3. 
   Qabul qiluvchi stolchani H=80sm belgi yoniga mahkamlang.
   
4. 
   Shkalaning quyi qismida joylashgan taqsimlagich kolodkaning 1 va 2 klemmalarini sekundomerga, 3 va 4 klemmalarini kalit orqali selenli to’g’rilagichga ulang. Bunda to’g’rilagich chiqishida 4-6V kuchlanish bo’lishi kerak.
   
5. 
   Kalitni ulang, elektromagnitning ignasi uchiga po’lat sharchani o’rnating.
   
6. 
   Schyotchik-sekundomer kalitini burab, uni ishchi holatga o’tkazing.
   
7. 
   Kalitni burab elektromagnitni zanjirini uzing. Bunda sharcha erkin tusha boshlaydi. Shu paytdan boshlab schyotchik-sekundomer vaqtni hisoblay boshlaydi.
   
8. 
   Sharcha qabul qiluvchi stolchaga tushgach, schyotchik-sekundomer zanjiri uziladi va u vaqtni hisoblashdan to’xtaydi. Sekundomerning t ko’rsatishi yozib olinadi.
   
9. 
   formuladan erkin tushish tezlanishini aniqlang.
   
10. 
    Qabul qiluvchi stolcha vaziyatini o’zgartirib, tajribani 3-4 marta takrorlang.
    
11. 
    Xatolikni baholang. Tajriba natijalarini quyidagi jadvalga yozing:
    

№	h (m)	t (s)	g (m/s2	Δg (m/s2)	%)
1
2
3
O’rt.q

Tajriba natijasini = ko’rinishda yozib qo’ying.
Nazorat savollari
1.Jismlarni erkin tushishi nima deb ataladi?
2.Erkin tushayotgan jismlar qanday tezlanish bilan harakat qiladi?
3.Erkin tushayotgan va yuqoriga tik otilgan jismlar uchun yo’l va tezlik formulalarini yozing.
4.Jismlarni Oyda tushishi nima bilan farq qiladi?
5.Erkin tushish tezlanishining qiymati nimalarga bog’liq?
Tajriba ishi №2
Mavzu: Impulsning saqlanish qonunini ballistik mayatnik yordamida o’rganish
Ishning maqsadi:
Ballistik mayatnikning mexanik xarakteristikalarini o’rganish, potensial va kinetik energiyalarni hisoblash va sharchaning tezligi bilan mayatnikning og’ish burchagi orasidagi bog’liqlik grafigini tuzish.
Kerakli asbob va uskunalar:

• 
  Ballistik mayatnik;
  
• 
  Diametri d=19 mm li po’lat sharcha;
  
• 
  5V/2,5A li tok manbai.
  

1-rasm: Ballistik mayatnik qurilmasi
Nazariy qism
Mayatnikning massasi M va sharchaning massasi m bo’lgan holda ular bitta tekislikda moddiy nuqta sifatida harakatlanmoqda deb qarang, bu holda mayatnikning potensial energiyasi quyidagi formuladan topiladi:
E_p=(m+M)g∆h (1)
bu yerda g-erkin tushish tezlanishi, ∆h-massa markazi ko’chadigan balandlik
1-rasmdan ko’rinib turibdiki, aylanish o’qi r va massa markazi orasidagi masofani hisobga olganda (1) formulani quyidagicha yozish mumkin:
E_p=(m+M)g(1-cosφ)r (2)
To’qnashuvdan keyin yuqorida topilgan potensial energiya kinetik energiyaga teng bo’lishi kerak: E_k= (3)
bu yerda _m – mayatnikning sharcha bilan birgalikda to’qnashuvdan keyingi tezligi.
Agar yuqoridagi ifodada impulsni P=(m+M) _m almashtirsak quyidagiga ega bo’lamiz: yoki (4)
To’qnashuvdan oldin mayatnik tinch holda bo’ladi. Impulsning saqlanish qonuniga ko’ra P=m impuls kattaligi jihatidan sharchaning to’qnashuvdan oldingi impulsiga teng bo’lishi kerak, sharchanning harakat boshlanishidan oldingi boshlang’ich tezligi ₀ esa quyidagiga teng:
(5)