O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti «kimyoviy texnologiya» kafedrasi

Ammoniy sul’fat ishlab chiqarishning fizik-kimyoviy asoslari. Sul’fat 
kislotasini gaz xolatidagi ammiak bilan neytrallash kuyidagi reaktsiyaga asoslangan: 
2NH
3
(g) + H
2
SO
4
(c) = (NH
4
)
2
SO
4
(q) + 274 kj 
Bunda ko’’ miqdordagi issiqlik ajralib chiqadi. Hosil bo’lgan issiqlik (saturator 
jarayonidagi) va tashqaridan gazlar bilan kiradigan issiqlik (saturatirsiz jarayonidagi) 
birgalikda sistemadagi suvni bug’lanishiga sarf bo’ladi va eritmaning to’yinishi 
hisobiga kristall holatdagi mahsulot hosil bo’ladi. Qaynoq holdagi reaktsiyada o’rta tuz 
eritmasidan mahsulotni kristallantirishni tag’minlashi muhim ahamiyatga ega. Sul’fat 
kislotasidagi qo’shimchalar, ayniqsa, temir va alyuminiy sul’fatlari ammoniy 

---

sul’fatning kristallanishin qiynlashtiradi. Kislotani neytrallash ‘aytida kolloid holatda 
temir va alyuminiy gidroksidlari cho’kadi: 
(Fe, AI)
2
(SO
4
)
3
+ 6NH
3
+ H
2
O = 2(Fe, AI) (OH)
3
+ 3(NH
4
)
2
SO
4 
Bunda ammoniy sul’fat kristallarining o’sishi qiyinlashadi. SHu maqsadda 
neytrallash jarayonini davriy reaktorlarda bosqichli o’tkazish maqsadga muvofiqdir. 
Koks gazi ammiakidan ammoniy sul’fat ishlab chiqarish. Koks gazi tarkibida 
6-14 g/m
3
gacha ammiak bo’ladi. Uni uch xil: bilvosita, bevosita va yarimbevosita 
usullar bilan ammoniy sul’fatga aylantirilishi mumkin. 
Bilvosita usulda koks gazi sovutiladi, bunda undan smola kondensatlanadi va 
ammiak bilan to’yingan smola ustki suvi hosil bo’ladi. Koks gazi tarkibida qolgan 
ammiak esa ammiakli skrubberlarda suvga yuttiriladi. Hosil qilingan ammiakli suv va 
smola uski suvidan distillyatsiya kolonnalarida ammiak ajratib olinadi va uni sul’fat 
kislotasiga yuttiriladi. Bu usulda katta hajmdagi jihozlar va ko’’ miqdordagi energiya 
talab etiladi. 
Belvosita usul bo’yicha ammiak gazining sul’fat kislotasi eritmasida yutilishi 
hisobiga ammoniy sul’fat hosil qilish bilan oldindan 68
0
S gacha sovutilgan va 
elektrofilg’trlarda smoladan tozalangan koks gazini doimiy yuborish orqali amalga 
oshiriladi. 
Iqtisodiy jihatdan maqbul va keng tarqalgan usul bu yarimbevosita usuldir. 
Bunda koks gazidagi smolani kondensatlash uchun 25-30
0
S gacha sovutiladi. 
Kondensat 2 qatlamga ajratiladi: quyi qatlamda smola va yuqori qalamda smola ustki 
suvi bo’lib, unda gaz tarkibidagi bir qism ammiak erigan bo’ladi. Smola ustki suvini 
distillyatsiya kolonnasida ohakli suv bilan ishlanadi va hosil qilingan ammiak gazi 
elektrfilg’trlarda smoladan tozalangan koks gazi bilan birgalikda sul’fat kislotasiga 
yuttirish uchun yuboriladi. 
Koks gazidagi ammiakni yuttirish barbotaj turidagi saturatorlarda (saturatorli 
usulda) yoki skrubberlarda (saturatorsiz usulda) amalga oshirilishi mumkin.
Saturatorli usulda koks gazidagi ammiakning yuttirilishi va ammoniy sul’fatning 
kristallantirishlishi birgina jihoz – saturatorda amalga oshiriladi. Bu texnologik rejimni 
tanlash imkoniyatini chegaralaydi, yahni bir vaqtda ikkala jarayon (yuttirish va 
kristallantirish) uchun bir xil o’timal sharoit: ammiakning maksimal yutilishi va 
ammoniy sul’fat kristallarini ajratib olish uchun yirik kristallar hosil bo’lishini 
tag’minlovchi ‘arametrlarni belgilashni ko’rsatadi. 
Ko’’gina zavodlarda ko’llanilayotgan saturatorsiz usul bo’yicha yuqoridagi 
jarayonlar alohida-alohida: ammiakni yuttirish saturatorlarda, ammoniy sul’fatni 
kristallantirish esa kristalizatorlarda amalga oshiriladi. 
7 – rasmda ammoniy sul’fat ishlab chiqarishning saturatorli usuliga asoslangan 
tasvir keltirilgan. 

---

7 – rasm. Ammoniy sul’fat ishlab chiqarishning saturatorli usuli tasviri: 
1-sul’fat kislotasi uchun bak; 2-koks gazi uchun qizdirgich; 3-saturator; 4-
barbotyor; 5-aylanuvchi eritma uchun bak; 6-kislota tutgich; 7-kristall yig’gich; 
8-eritma yig’gich; 9-tsentrafuga; 10-«qaynovchi qatlam» li quritgich; 11-
’iridinsizlantirilgan eritma uchun rezvrvuar; 12-kislotali eritma uchun yig’gich; 
13-eritma uchun rezervuar; 14,15-markazdan qochma nasoslar.