O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti «kimyoviy texnologiya» kafedrasi

 
 

---

5 – MA’RUZA 
 
TABIIY FOSFATLARNI SUL’FAT KISLOTALI PARCHALASH 
 
Reja: 
1. Tabiiy fosfatlarni sul’fat kislotali parchalashning umumiy fizik-kimyoviy 
asoslari 
2. Superfosfat 
3. Superfosfat olishning fizik-kimyoviy asoslari 
Tabiiy fosfatlarni sul’fat kislotali parchalash natijasida sul’fat kislota 
stexiometrik mehyoriga qarab mahsulot sifatida oddiy superfosfat va ekstraktsion 
fosfat kislota (EFK) olinadi. 
Tabiiy fosfatlarni sul’fat kislotali parchalashning umumiy fizik-kimyoviy 
asoslari. Tabiiy kalg’tsiy fosfatlarning kilotalar bilan parchalanishidan fosfat kislotasi 
va kalg’tsiyning tegishli tuzlari hosi bo’ladi. Kalg’tsiyli tuzlari suvda yaxshi eriydigan 
kislotalar (masalan, nitrat yoki xlorid kislota) ishlatilganda olingan eritmalarni o’g’itga 
aylantirish, o’simliklar tomonidan o’zlashmaydigan yoki qiyin o’zlashadigan fosfatli 
birikmalarga aylanishiga olib keladigan kimyoviy o’zgarishlarni oldini olish uchun 
kalg’tsiyning bir qismini ajratib olish yoki bog’lash orqali amalga oshiriladi. Bundan 
farqli o’laroq, fosfatlarni sul’fat kislotali parchalashda ajraladigan suvda kam eruvchi 
kalg’tsiy sul’fat qattiq fazaga o’tadi; u o’g’it tarkibida ballast (keraksiz qo’shimcha) 
sifatida qatnashishi yoki eritmadan ajratib olinishi mumkin. Birinchi holatda oddiy 
superfosfat, ikkinchisida esa ekstraktsion fosfat kislota olinadi. 
Tabiiy fosfatlarni sul’fat kislota bilan ishlov berilganda, ftorapatit: 
- fosfat kislota olishda: 
Ca
5
(‘O
4
)
3
F + 5H
2
SO
4
+ 5nH
2
O = 3H
3
’O
4
+ 5CaSO
4
*nH
2
O + HF 
- superfosfat olishda: 
2Ca
5
(‘O
4
)
3
F + 7H
2
SO
4
+ 3H
2
O = 3Sa(H
2
’O
4
)
2
*H
2
O + 7CaSO
4
+ 2HF 
reaktsiya tenglamalari bo’yicha parchalanadi. 
SHu bilan bir vaqtda fosfatli xom ashyo tarkibidagi boshqa minerallar: kalg’tsit, 
dolomit, temir- va alyumosilikatlar ham parchalanadi. Masalan: 
CaMg(CO
3
)
2
+ 2H
2
SO
4
+ (n-2)H
2
O = CaSO
4
*nH
2
O + MgSO
4
+ 2CO
2
K
2
O*Na
2
O*Al
2
O
3
*2SiO
2
+ 5H
2
SO
4
= Na
2
SO
4
+ K
2
SO
4
+ Al
2
(SO
4
)
3
+
2SiO
2
+ 5H
2
O 
Kremniy dioksid HF bilan tahsirlashib, SiF
4
hosil qiladi: 
SiO
2
+ 4HF = SiF
4
+ 2N
2
O 
SiF
4
ning bir qismi gazli fazaga o’tadi, qolgan qismi esa eritmada qoladigan 
geksaftorsilikat kislotaga aylanadi: 
SiF
4
+ 2HF = H
2
SiF
6
Tarkibida kislotada eruvchan ko’p miqdordagi magniy, alyuminiy, temir 
birikmalari bo’lgan tabiiy fosfatlar sul’fat kislotali ishlov berish uchun yaroqsizdir. 
Ayniqsa temir tutgan qo’shimchali minerallar yaroqsiz hisoblanadi. 
Hosil bo’ladigan temir fosfatlari barqaror to’yingan eritmalarga aylanib, ulardan
asosan Fe’O
4
*2H
2
O shaklida kristallanish sekin kechadi. Buning oqibatida fosfat 

---

kislota olishda kalg’tsiy sul’fat cho’kmasi bilan birgalikda erimaydigan temir fosfati 
shaklida P2O5 ning bir qismi yo’qotilishi hisobiga uning unumi kamayadi; superfosfat 
olishda esa mahsulotdagi suvda eriydigan P2O5 ning miqdori kamayadi, chunki uning 
mahlum ulushi o’simliklarga qiyin o’zlashadigan, tsitratli eritmada qisman eriydigan 
Fe’O
4
*2H
2
O shakliga o’tadi. Eritmadan qiyin eriydigan shaklga o’tish P2O5 ning