O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti fizika fakulteti fizika yo’nalishi 2-bosqich fiz-au-21 guruh talabasi oltinbekov samandar mavlonbek og‘lining “optika” fanidan yozgan

Yorugʼlik bosimining fotonlar nazariyasida talqin etilishi
Fotonlar nazariyasida yorugʼlikning bosimini fotonlar impulsining yutuvchi yoki qaytaruvchi devorga uzatilish natijasi deb talqin etish mumkin. Chastotasi V ga teng boʼlgan monoxramatik yorugʼlikning devorga tik tushayotgan va 1sm² yuzaga 1s da Ye ga teng energiyani olib keladigan oqimida N ta foton boʼlib, N ning qiymati quyidagi shartdan aniqlanadi:
yaʼni N — Ye//ggʼ. Har bir foton yg/s ga teng impulsga ega boʼlgani uchun, u yutuvchi devorchaga NU/S impuls, qaytaruvchi devorchaga esa 2/gu/s impuls uzatadi (chunki qaytganda fotonning impulsi +/gt/s dan—/gu/s gacha, yaʼni 21gch’s ga oʼzgaradi).
Shunday qilib, absolyut yutuvchi devorchaning 1 sm² yuziga 1s ichida uzatiladigan impuls quyidagiga teng boʼladi:
1UIU]S = Ye/s.
Lekin 1 sm² yuzaga 1s da berilgan impuls shu yuzaga taʼsir qiladigan bosimning oʼzidir. Shunday qilib, yutuvchi devorchaga taʼsir qilayotgan bosim r — Ye1s ga, toʼliq qaytaruvchi devorchaga taʼsir qilaetgan bosim esa r = 2E/s ga teng boʼladi. Qaygarish koeffi- sienti Ye ga teng boʼlgan umumiy holda 1 s ichida tushayotgan fo- tonlarning toʼltsq N sonidan (1 — /?)A/ tasi yutiladi, tasi qaytadts, Ular tomonidan sirt birligiga uzatilgan impuls
(1 - K) N D + = N ~(1 + K) = Ye- (1 + K)
boʼlib, Maksvell formulasiga toʼgʼri keladi.
* P. N. lebedov yoru’lik bosimiga oid ‘ishlarining yaxshi obzorini V. A. Fabrikant tuzgan (UFN, 42, vsh. 2 (1950)).
Yorugʼlik bosimi hodisasi korpuskulyar yoki toʼlqin nazariyasida qanday talqin etilgan boʼlmasin, bunday bosimning mavjudligini tajribada aniqlashning oʼzi juda katta ahamiyatga ega. Bu fakt yorugʼlik nuri energiyagagina emas, balki impulsga ham ega ekanligini koʼrsatib, yorugʼlikning moddiy ekanligini, yorugʼlik ham modda bilan birga materiyaning bir koʼrinishi ekanligini shak-shubhasiz isbotlaydi.

Yorugʼlik bosimining baʼzi bir kosmik hodisalardagi roli
Yorugʼlik bosimi mavjudligi Koinotda yuz beradigan bir qator hodisalarni izohlab berganligi haqida oldin gapirib oʼtilgan edi.
Qometalar quyruqlarining paydo boʼlishi, kometalar Quyoshga yaqinlashgan sari bu quyruqlarning kattalashib borib Quyoshdan teskari tomonga qarab joylashishi Keplerni kometalarning quy- ruqlari zarralar oqimidan iborat boʼlib, kometa Quyoshga yaqin- lashayotganda bu zarralar yorugʼlik bosimi taʼsirida Quyoshdan uzoq- lashadi, degan xulosani chiqarishga majbur qildi. Hisoblar va ayniqsa Lebedevning eksperimental tadqiqotlari bu fikrni quvvatladi. Bu maʼlumotlarga qarab oʼlchamlari ancha kichik boʼlean zarralarning Quyosh nurlanishi taʼsirida Quyoshdan itarilishi Quyosh massasi taʼsirida Quyoshga tortilishiga qaraganda kuchli- rbq ekanligini aniqlash mumkin, chunki zarra radiusining kich- rayishi bilan tortilish kuchi radiusning kubiga (massaga) pro- portsional kamayadi, itarilish esa radiusning kvadrati (yuz) kabi kamayadi. Kerakli oʼlchamdagi zarra uchun itarilishning torti- lishga qaraganda ustunligi (yoki aksincha boʼlishi) Quyoshdan istagan masofada kuzatiladi, chunki nurlanishning zichligi ham, gravita- sion taʼsir ham masofaga qarab bir xil (1/g2 kabi) oʼzgaradi. Qometalarningquyruqlarifaqatquyosh yaqinida kattalasha boshla- shiga oʼlchamlari ancha kichik boʼlgan zarralar Quyosh yaqinida bugʼla- nish natijasida paydo boʼlishi sababchidir. Ammo keyingi vaqtda kometalarda quyruq paydo boʼlishi juda murakkab protsess ekanli- gi va yorugʼlik bosimi xilma-xil hodisalarning sababini ochib be- rolmasligi aniqlandi.
Yaqinda yorugʼlik bosimi yulduzlarning chegaraviy oʼlchamlari toʼgʼrisidagi masalada muhim ahamiyatga ega ekanligi koʼrsatildi. Astronomiya maʼlumotlaridan shu narsa aniqki, oʼlchamlari maʼlum maksimumdan ortadigan yulduzlar umuman yoʼq ekan. Edding- ton yulduzlar oʼlchamlarining ortishiga quyidagi sharoit toʼsqin- lik qilishi kerakligiga eʼtibor berdi. Yulduzning massasi koʼ- paygani va tashqi qatlamlarining markazga tortilish kuchi ort- gani sari yulduzning ichki qatlamlarining siqilish ishi ham or- tadi, natijada shu qatlamlarning harorati ortib bir necha million gradLsga yetadi. Lekin temperaturaning ortishi yulduz ichidagi nur
energiyasi zichligining, demak, yorugʼlik bosimi kattaligining ortishini bildiradi. Hisoblar tortilish kuchi bilan yorugʼlik bosimi taʼsirida yuzaga kelgan itarilish kuchlari oʼrtasidagi muvozanat tufayli yulduzning massasi maʼlum chegaraviy qiymat- danortmasligini koʼrsatadi: massasi koʼproq yulduzlarturgʼun boʼl- maydi va tezda parchalanib ketadi. Haqiqatan ham, yuqorida aytil- gan fikrlar asosida oʼtkazilgan hisoblarning natijasi boʼlmish yulduzlarning yuqorigi chegaraviy massasi astrofizik kuzatish natijalari bilan bir xildir.