О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

6-ma’ruza: 3-7 yoshdagi yoshdagi bolalarni rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari
Reja:
1.Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlarini davrlashtirish.
2. 3-7 yoshdagi yoshdagi bolalarni rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari
3. 3-7 yoshdagi yoshdagi bolalarni rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari
Bola o‘z hayotining ikkinchi yilida murakkab ko‘rinishni egallaydi, yura boshlaydi, shu yoshning oxirida esa yuguradigan bo‘ladi. 2 – 3 yoshdan boshlab tirmashish va uloqtirish kabi harakatlarni bajara boshlaydi. Shu yoshda sakrashga harakat qiladi, shu yoshning oxirida sakraydigan bo‘ladi.

Bola 3 yoshga yetganda barcha asosiy harakatlarni egallaydi, u bu harakatlarni o‘zini erkin faoliyatida qo‘llay boshlaydi.

4 – 7 yosh davomida shartli aloqalar mustahkamlanadi va ta’lim jarayonida takomillashadi.
Muskullarga beriladigan yuklamalarning oshishi bilan harakat sifatlarining rivojlanishi va jismoniy tayyorgarlik darajasining oshishi juda intensiv kechadi. Buni quyidagi jadvalda ko‘rish mumkin.


Turli harakat faolligi darajasiga ega bo‘lgan bolalar jismoniy tayyorgarligining yosh dinamikasi

Yoshi	Yugurish tezligi		Turgan joyidan uzunlikka sakrash,sm		Chidamlilik (chopib o‘tiladigan masofa,m)
	Qo‘shimcha shug‘ul- langanlar	Shug‘ullan- Maydiganlar	Qo‘shimcha shug‘ul- langanlar	Shug‘ullan- Maydiganlar	Qo‘shimcha shug‘ul- langanlar	Shug‘ullan- maydiganlar
4-yosh O‘g‘il bola	2,6	2,9	79,3	62,5	740,6	463,1
Qiz bola	2,9	3,0	72,3	60,3	620,2	377,7
5-yosh O‘g‘il bola	2,3	2,5	95,9	83,0	1502,0	601,3
Qiz bola	2,3	2,5	93,3	73,9	1146,0	454,0
6-yosh O‘g‘il bola	2,2	2,3	104,0	88,8	1765,7	680,7
Qiz bola	2,3	2,5	96,6	79,7	1249,3	659,1
7-yosh O‘g‘il bola	1,9	2,1	122,5	105,6	2387,2	937,4
Qiz bola	1,9	2,2	120,9	103,7	1836,0	715,0

Ilk va maktabgacha tarbiya yoshidagi jismoniy rivojlanish, bo‘y, gavda massasi, bosh aylanasi, ko‘krak qafasi kabi asosiy ko‘rsatkichlarning tinimsiz o‘zgarib turishi bilan xarakterlanadi.

Bola hayotining birinchi yilida uning bo‘yi taxminan 25 sm ga o‘sadi. Bola 5 yoshga yetganda uning bo‘yi avvalgidan ikki baravar o‘sadi. Hayotining birinchi yilida bola gavdasining og‘irligi uch baravar oshadi, bir yildan so‘ng esa uning og‘irligi deyarli bir xilda, yiliga 2 – 2,5 kg ga orta boradi, 6 – 7 yoshda esa uning og‘irligi bir yoshga to‘lgandagidan ikki baravar ortadi.

Ko‘krak qafasi aylanasi ham notekis rivojlanadi, bu bola hayotining birinchi yilida ayniqsa tezroq kechib, u 12 – 15 sm ga kengayadi. Maktabgacha bo‘lgan butun davr ichida ko‘krak qafasi aylanasi taxminan yana shunchaga kengayadi.
Ko‘krak qafasi aylanasining kattaligi bolaning chiniqqan-ligiga, uning jismoniy rivojlanganligi va tayyorlanganligiga (mushaklar, nafas olish funksiyasi, yurak-tomir tizimining rivojlanganligi) bog‘liq.
Bosh aylanasining ilk yoshdagi o‘zgarishi asosan bosh miya massasining o‘zgarishi bilan belgilanadi (biroq bosh suyagidagi raxitga oid o‘zgarishlar bo‘lishi mumkinligini ham unutmaslik lozim).
Bolalardagi suyak tizimi kattalarnikiga qaraganda tog‘ay to‘qimaga boy bo‘ladi. Shuning uchun ham bola suyagi yumshoq, qayishqoq, uncha mustahkam bo‘lmaydi, tashqi noqulay omillar ta’sirida tez qiyshayadi va noto‘g‘ri shaklga kirib qoladi.
2 – 3 yoshdan boshlab suyak to‘qimasi plastinkali tuzilishga ega bo‘la boshlaydi. Skeletning suyakka aylanishi butun bolalik davri davomida kechadi. Umurtqaning bo‘yin, ko‘krak va bel qismidagi fiziologik egiklarining shakllanishi maktabgacha davr mobaynida davom etadi (bola boshini tuta boshlaganda, chalqancha yotganda, o‘tirganda, yurganda).
Skeletning yumshoq massasi uning shaklini o‘zgartiradigan quyidagi ta’sirlarga beriladi: o‘tirgan, turgan, yotganda gavdaning noto‘g‘ri holati, yumshoq nobop to‘shak, bola bo‘yi va gavdasi proporsiyasiga nomuvofiq mebel. Noto‘g‘ri holat tezda odat bo‘lib qoladi, qad-qomat buziladi, bu qon aylanish, nafas olish funksiyasiga salbiy ta’sir etadi, suyaklar noto‘g‘ri o‘sa boshlaydi.
Tovon ravoqlarining shakllanishi bola hayotining birinchi yilida boshlanadi, yura boshlashi bilan bu jarayon tezlashib, maktabgacha tarbiya yoshida davom etadi. Shuning uchun mos keladigan poyabzal (poshnali) tanlashga e’tibor berish lozim.
Maktabgacha kichik yoshdagi bolalarda bukuvchi muskullar yetarlicha rivojlanmagan va juda zaif bo‘ladi, shuning uchun bolalar ko‘pincha boshini eggan, yelkalari yig‘ilgan, bukchaygan, ko‘kragi ichkariga botgan kabi noto‘g‘ri xolatlarda o‘tiradilar. Bola besh yoshga yetganda mushaklar, oyoq mushaklarini massasi oshadi, mushaklarning ish qobiliyati ham ortadi.
Mushaklarning statik holatini mushak tonusi deyiladi. Mushak tonusi markaziy nerv sistemasidan keladigan impulslar hisobiga ta’minlanadi.
Bola hayotining dastlabki oyida oyoqlarning bukuluvchi mushaklari tonusi yozuvchi mushaklarnikidan ustun bo‘ladi. Qo‘l mushaklarining tonusi odatda 2,5 – 3 oylik, oyoq mushaklari tonusi esa, 3 – 4 oylik bo‘lganda baravarlashadi.
Ilk yoshdagi bolalarda tinch holatdagi mushak tonusi massaj va gimnastika ta’sirida kamayadi. Bolaning yoshi osha borishi bilan orqa va qorin mushaklari tonusi tarangligining ortishi kuzatiladi.
Akseleratsiya – terminini 1935 yilda nemis vrachi R.Kox taklif kilgan, u lotinchada tezlashuv degan ma’noni anglatadi.
Akseleratsiya tushunchasiga bolalar va ÿsmirlarda ÿsish va rivojlanishning tezlashuvi, baloatga yetish davrining birmuncha erta boshlanishi, sensor mexanizmlar kÿrish, eshitish, hid bilish, ta’m bilish, somatik (mushak) tizimlarining oldingi avlodlarga nisbatan tezrok rivojlanishi kiradi.
O‘tgan asrda yuz bergan o‘sish va rivojlanish akseleratsiyasi (jadallashish) maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda ham ko‘rindi. Bu yoshdagi bolalar o‘zlarining o‘tmishdagi tengqurlaridan anatomik va funksional jihatdan kattadirlar. Agar 50 yil oldin 3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalar 22,7 sm ga o‘sgan bo‘lsa, 10 yil oldingi shu yoshdagi bolalar 27,1 sm ga o‘sdilar.
Sut tishlarining doimiy tishlarga aylanishi ham ertaroq kechmoqda, chunonchi bir necha o‘n yilliklar avval doimiy tishlarning chiqishi 6 yoshu 2 oy – 6 yoshu 4 oyga to‘g‘ri kelsa, hozirgi vaqtda 5 yoshdagi bolalarning 40 % 1 – 4 tadan doimiy tishga egadir. Shuningdek bolaning yurak pulsi chastotasi zarbi ham o‘zgargan. Biroq akseleratsiyaga qaramasdan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning funksional – ham aqliy, ham jismoniy imkoniyatlari mo‘ljaldagidan yuqoridir.
Bola hayotining birinchi yilida uning yurak tomir tizimi katta morfologik va funksional o‘zgarishlarga uchraydi. Yurak massasi 3 –4 yoshli bolalarda 70,8 g gacha bo‘lsa, 6 – 7 yoshlilarda 92,3 g gacha yetadi, buning natijasida yurakni qisqarish kuchi va ish qobiliyati kuchayadi.
Arteriya qon tomirlaridagi bosim ham birinchi yilda simob ustunining 80 – 85/ 55 – 60 mm ni tashkil etsa, 3 – 7 yoshda 80 – 110/ 50 – 70 mm atrofida bo‘ladi. Yurakning ish qobiliyati ortadi, jismoniy yuklamaga moslashish qobiliyati ham oshadi.
Nafas olish miqdori yosh o‘tishi bilan kamayadi, bola hayotining 1-yili oxirida u minutiga 30 – 35, uchinchi yil oxirida 25 – 30, 4 – 7 yoshda esa 26 – 22 ga teng bo‘ladi. Yosh o‘tishi bilan nafas olish chuqurligi va o‘pkadagi havo almashinishi 2 – 25 martaga kislarod bilan oziqlanish 2 martaga ko‘payadi. Bolalarning ish qobiliyatini o‘sishi ham ta’minlanadi. To‘xtovsiz ishlash qobiliyati 10 minutdan 25 –30 minutgacha yetadi.
3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan davr ichida hayotning uchinchi, beshinchi va yettinchi yili farqlanadi, bu paytda faqat miqdoriy o‘sishgina emas, balki funksiyalarning tubdan qayta qurilishi yuz beradi.
Jismoniy tarbiya bo‘yicha shifokor nazorati – bu tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchi turli yoshdagi kishilarning sog‘lig‘i va jismoniy rivojlanishini meditsina bilimlarining maxsus soxasidir.

Maktabgacha tarbiya muassasalaridagi bolalar jismoniy tarbiyasi jarayonida shifokor nazoratining asosiy vazifasi ularning sog‘lig‘ini mustaxkamlash, jismoniy va nerv-psixik rivojlanishini takomillashtirishga ko‘maklashishdan iboratdir.

Bolalar bog‘chalarida shifokor nazorati quyidagilarni:
1. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish jarayonida bolalarning sog‘lig‘i, jismoniy rivojlanishi va funksional imkoniyatlarini shifokor tomonidan tekshirilishi va baxolanishi.
2. Jismoniy tarbiyaning turli xil shakllarini o‘tkazishni medik-pedagogik kuzatish, jismoniy mashqlarning mazmuni, o‘tkazish metodikasini bola yoshi va funksional imkoniyatlariga muvofiqligi va organizmga ta’siri nazorat qilinadi.
3. Jismoniy mashqlar, ertalabki gimnastika, xarakatli o‘yinlar, sport mashqlari, chiniqtiruvchi tadbirlar o‘tkaziladigan joylarni, jismoniy tarbiya jixozlari, inventarlari, shuningdek, shug‘ullanuvchilarning kostyum va oyoq kiyimlarining gigienik xolati ustidan sanitariya nazorati o‘rnatishni.
4. Maktabgacha tarbiya muassasalari xodimlari, ota-onalar va bolalar o‘rtasida sanitariya-maorif ishlari uyushtirishni o‘z ichiga oladi.
Maktabgacha tarbiya muassasalarida meditsina nazoratini tashkil etish shifokor, xamshira, mudira va tarbiyachilarning xamkorlikda ishlashini
Mamlakatimizda jismoniy tarbiya ustidan amalga oshiriladigan shifokor nazorati tibbiy xizmat yagona tizimning ajralmas tarkibiy kismidir. Shifokor nazorati — bu jismoniy tarbiya va sport bilan shugullanuvchi turli yoshdagi bolalarning sogligi va jismoniy rivojlanishi (jismoniy tayyorgarlagi)ni urganadigan tibbiy bilimlarning maxsus so^asidir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi jarayonida shifokor nazoratining asosiy vazifasi ularning sogligini mustaxkamlash, jismoniy va asab-ruxiy rivojlanishini takomillashtirishga kumakla shishdan iboratdir.
Maktabgacha tarbiya muassasalaridagi tibbiy nazorat kuyidagilarni: 1) jismoniy mashklar bilan shugullanish jarayonida bolalarning sogligi, - jismoniy rivojlanishi va funksional imkoniyatlarining shifokor tomonidan tekshirilishi va baxolanishini;
2) jismoniy tarbiyaning turli xil shakllarini utkazish tibbiy-pedagogik kuzatish, jismoniy mapshlarning mazmuni, utkazish metodikasini bola yoshi va funksional imkoniyatlariga muvofshushgi xamda organizmiga ta’sirini nazorat kdlishni;
3) jismoniy mashklar, ertalabki gimnastika, xarakatli uyinlar, sport manshlari, chini^giruvchi tadbirlar ugkaziladigan joylarni, jismoniy tarbiya jixozlari, anjomlari,
shuningdek, shugullanuvchilarning kostyum va oyok; kiyimlari ning gigienik xolati ustidan sanitariya nazorati urnatishni;
4) maktabgacha tarbiya muassasalari xodimlari, ota-onalar va bolalar urtasida sanitariya-ta’limiy ishlari uyushtirishni oz ichiga oladi.Maktabgacha tarbiya muassasasida tibbiy nazoratni tashkil etish shifokor, tibbiyot xamshirasi, mudira va tarbiyachilarning xamkorlikda ishlashini tak;ozo etadi.
Bolalarning sogligi, jismoniy rivojlanishi xamda funksional imkoniyatlari xolatining shifokor tomonidan tekshirilishi va baxolanishi. Ishning bu kdsmi maktabgacha tarbiya muassasasi bolalarning sogligi, yoki bolalar shifoxonasining Xar yilgi jismoniy rivojlanishi tibbiy kuriklarda shifokor tomonidan chukur va funksional urganilayotganda amalgaoshiriladi. Ayushbelgilangan muddatda, shuningdek, tekshirilinsh va zarur bulganda bolalar shifoxonasining baxolanishi shifokor mutaxassisar tomonidan kurib chikdladi. Sogliq baxolash kompleks tarzda: tibbiy kurik ma’lumotlari, asab-ruxiy va jismoniy rivojlanish xususiyatlari ni ashshlash, bola kasallanishini xisobga olish asosida utkaziladi. Tekshirishda avvalo, bolanxshg jismoniy rivojlanishi anikdanadi. Buning uchun antropometrik kursatkichlar: gavda uzunligi, gavda ogirligi, kukrak k;afasi aylanasi, bir yoshgacha bulgan bolalarda esa boshni xam xisobga oladi Jismoniy rivojlanishni baxolash ana shu asosiy kursatkichla dinamikasiga asoslanadi. Amalda bolaning jismoniy rivojlanishi tekshirish choshda baxolanadi. Bu baxo jismoniy rivojlanish tavsifini maxalliy standartlar ork,ali gavdaning total ulchoviga nisbatan uz ichiga oladi.Bolaning asab-ruxiy rivojlanishining umumiy darajasi ayrim ruxiy funksiyalarning rivojlanish darajasi bilan tavsiflanadi. Bu esa markaziy asab tizimining etilish darajasini aks ettiradi.
Bola xayotining birinchi yilida rivojlanishning barcha belgilarini shifokor nshugaydi. Xayotinshtt ikkinchi, uchinchi va keyingi yosh davrlarida asab-ruxiy rivojlanishining
darajasini baxolashda shifokor bilan birgalikda maktabgacha tarbiya muassasasining tarbiyachisi, tibbiy xamshira va ota-onalar xam ishtirok etadilar. Ular kun davomida bolanikuzatishlari, uning oiladagi, tengdoshlari jamoasidagi xulk;-atvori xa^VDa xabar beradilar va bonshalar. Asab-ruxiy rivojlanish darajasini tekshirish paytida
erishilgan tugri va etarli darajada mukammal baxoni shifokor beradi. Bunday baxo asab-ruxiy jarayonining xar xil tomonlarini tavsiflab beradigan k,ator kur satkichlarii
aishdash asosida berilishi mumkin. Bolaning asab-ruxiy rivojlanishini baxolash: «Yoshiga muvofits», «Yoshiga nisbatan orkdsa», «Yoshiga nisbatan ilgari ketgan» va boshkr mezonlarga k^arab amalga oshiriladi. Bolani kurishda teri va kurinadigan shillyu; pardalarning xolati, ularning rangi, shamollaganligi, terining Kuruk;shgi yoki yukrri namliligi kdyd kilinadi. Semirish meyorda, orti^cha yoki etarli emas, deb belgilanadi. Yumshok, mushak tukdmalarining xolati tugri, meyordagidek yoki pasaygan deb belgilanadi. Mushak tizimi mushaklarining rivojlanish darajasi,
mushak tonusi va kuchi bilan tavsiflanadi. Mushak ieimining rivojlanishi elka kamari, gavda, oyok, mushaklari chegarasi tatssharvdan kurib anshlanadi va yaxshi, urtacha z^amda bush, deb baxshanadi. Ilk yoshdaga bolalarning mushak kuchi fakat bola x;arakatiga kershi turgan kuchni, shuningdek, ushlab kurishdagi mushak
tukimasi egiluvchanligi (keyshshfkdigi, tarangligi, yumshokligi, bushangligi) ni taxminan akiklash orkali ulchanadi. 2,5—3 yoshli bolalarda mushak kuchini maxsus dinamometr yordami bilan ulchash mumkin buladi. Bola dinomometrni kul kaftiga oladi, kulini bir tomonga chuzib, bor kuchi bilan kisadi. Bu vaktda dinomometr asbobida bolaning kaft kuchi kursatkich natijasi yakkol kurinadi. G avdaning rostlovchi-tugrilovchi mushak kuchlarini ulchash 3—4 yoshli bolalarda utkaziladi. Birok, uning kursatkichlari past buladi, chunki bu kichik yoshdagi bolalarning kuchini ishlata bilmasligi bilan bokshkdir. 5—6 yoshdan boshlab, yildan-yilga utgan sayin kursatkichlarning bir tekis usib borishi kayd kdyainadi. Ikki kuldagi kuchlarni ulchash uchun kimirlamagan dinamometrda ulchashni 2—3 marta takrorlab, eng yukori natijalarni yozib olish kerak buladi. 3—4 yoshli bolalar tibbiy kurikdan utayogganda upkaning tiriklik sigimini spirometriya metodi bilan aniklanadi.
Anik, ma’lumotlarga ega bulish uchun bolalarni dastlab chukur nafas olish va etarli darajada nafas chikarishga urgatish zarur. Bola bunda uch marta x,arakat kiladi va eng yaxshisi yozib olinadi. Ulchamning anshushga yo 200 sm2 dir. Upkaning tarik-
liksigimi, kukrak kafasi, diafragma, korin devori mushaklari kuchini aks etgiradi. Uning dinamikada aniklashshigan kursatkichlari rivojlanishining yosh darajasi va jismoniy tarbiya vositalari ta’sirini anshdxashga yordam beradi. Bolalarning jismoniy rivojlanishini yanada anshrok ba^olash va jismoniy manpdgarni tugri tanlash uchun shifokor x,ar bir bola xdrakatlarining rivojlanish tavsifiga ega bulishi zarur. Bir yoshli bola xdrakatlari rivojlanishini tekshirishni x,ar oyda, imkoniyati boricha, takuvim (kalendar) buyicha bolaning tugilgan kunida utkazgan ma’kul. Xarakatlarni tekshirish va ularshshg rivojlanish darajasini baxolashsa ma’lum yoshdagi bolalar uchun tavsifli bulgan kursatkichlardan boshlashga tugri kedsi. Agar bolaxarakatlari rivojlanishi yosh meyorlaridan ortib ketsa, unda keying yosh guruxi kursatkichlariga utishi kerak buladi. Bola xarakatlari meyorga etmagan vaziyaglarda unga kuyshgaditan talablarni kamaytirish va avvalgi yosh guruxi kursatkichlarini belgilashga tugri keladi.Bolalarni tekshirishda reflekslar xolati va xarakatlar rivojlanishini bir xil metodika bilan belgilash juda muXimdir. Bu eng anik ma’lumotlar olish va ularni dinamikada takkoslash imkonini beradi.Bolalar xayotining birinchi yilida xarakatlar rivojini shifokorning uzi tekshiradi. Tekshirish chogida bolalar tulik, echintiryuggan bulishi lozim. Bunda bola faol va tetik xolatda bulishi muximdir. Agar u yiglab turgan bulsa, gegishli Xarakatlarni bajarishdan bosh tortadi. Bunday vaziyatda
tekshirishni tuxtatish va bolada ijobiy emotsional xolat paydo bulgandagina tekshirishni takrorlash mumkin. Bolada mavjud u yoki bu malakani xamma vak,g yuzaga chsharib bulmasligini esdan chik;armaslik kerak: bu kup sabablarga — xarakatni bajarishni xoxdamaslik, chalgib turish va boshkalarga boglikdir. Shuning uchun gurux tarbiyachilari kundalik ishlarida bolalarda paydo bulayotgan yangi xarakatlar yoki ularni bajarishga urinishlarni yozib borishlari, xaR bir bolaga
muayyan xarakatlarni rivojlantirish uchun individual sharoitlar yaratishlari, shifokorga bu xarakatni gimnastika mashgulotlari va massajlar majmuasiga kiritish zarurligi Xakida maslaxat berishlari zarur.