O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

7 - ma'ruza
O’simliklarning mineral oziqlanishi. Mineral elementlarning fiziologik ahamiyati.
Mavzu rejasi:
1.Mineral oziqlanish haqidagi ta'limotlar,
2.O’simliklarning mineral tarkibi.
3.Mineral elementlarning turlari.
4.Azot elementi o’simliklar uchun ahamiyati.
5. Fosforning modda almashinuvida ishtiroki.
6. Kaliy va boshqa mineral elementlar.
Adabiyotlar: 1. 124-133; 3. 216-219; 4, 280-284.
Tayanch so’zlar: gumus, "minimum qonuni", organogen, makro va mikroelement, barg diagnostikasi, indikator.
O’simliklarning tuproq orqalioziqlanishi dehqonchilikning rifojlanishi bilan bog’liq bo’lib, eramizdan oldingi davrlarda hamma'lum edi. Mintahamizda yashagan allomalarning kitoblarida bu to’g’rida ma'lumotlar ?oldirilgan. Xususan, bundan 650 yil avval Buxoroda nashr etilgan "ziroatnoma" kitobida mevali daraxtlarga ozu?a sifatida go’ngdan, kuldan foydalanish tavsiya etiladi.
Ilmiy nu?tai nazardan tajriba asosida olingan ma'lumotlar, bizga ma'lum bo’lgan adabiyotlarda ko’rsatilishicha XVII - asrga to’?ri keladi. 1629 yilda Gollandiyalik olim Van Gel'mont o’zining suv gipotezasini yaratadi. U katta ko’zaga 2,25 kg.li tol ?alamchasini o’t?azadi va unga 91 kg tupro? soladi. 5 yil davomida yom?ir suvi bilan su?orilgan tol 77 kg yetadi 75 kg ko’shimcha massaga ega bo’ladi. Ko’zada tupro? bori-yo’?i 56 grammga kamayganligi ani?lanadi. Gel'mont massaning o’sishi suv ?isobiga bo’lgan degan xulosagan keladi.
XVShasrda nemas olimi A.Teyer "gumus nazariyasini" yaratadi. Uning kuzatishicha tupro? ?ancha ?oraro? bo’lsa, u shuncha ma?suldor bo’lishi ani?langan. Odatda tupro? rangi uning tarkibidagi gumus moddasiga bog’liq. Bu nazariyaga asosan o’simliklar suv va gumus bilan ozu?lanadi.
X1X-asrning o’rtalarida agroximiya fanining asoschisi ?isoblangan nemis olimi Yu.Libix o’simliklarning mineral ozu?lanish nazariyasini ishlab chi?adi. U birinchi bo’lib, tupro??a toza mineral elementlarni o’?it sifatida solishni tavsiya etadi. Libix "minimum ?onuni"ni hamishlab chi?di. Bu ?onunga asosan ?osiddorlik ko’p mi?dorda talab ?ilinadigan mineral elementlarga emas, balki kam mi?dordagi elementlar bilan bog’liqdir.
Uzbekistonda o’simliklarni mineral elementlar bilan ozi?lanishini o’rganish asosan ?o’za o’simligi bilan bog’liq bo’lib, bu so?ada olimlarimizdan J.Sattarov, I.Madraimov, T.Piraxunov, B.Isayev va bosh?alarning ishlari di??atga sazovordir.
Mineral ozu?lshshsh jarayonlarida, o’simliklarga xos bo’lgan muhim xususiyat, ularning avtotrofligi ya??ol namoyon bo’ladi, ya'ni organ va to’?imalarni anorganik moddalardan hosil qiladi . ?ishlo? xo’jalik ekinlarni me'yorda o’sishi va rivojlanishi uchun ularni mineral ozu?alar bilan ta'minlash zarur.
O’simliklarning mineral tarkibi. O’simliklar tupro?dan ko’p yoki oz mi?dorda deyarlik barcha elementlarni o’zlashtirish xususiyatiga ega. Ular asosan o’simlik kulida bo’ladi. O’simliklarning ?ayot faoliyati uchun zarur bo’lgan elementlar 19ta bo’lib, ularni harbirini vazifasini boshqa element bilan almashtirib bo’lmaydi. Bularga ?o’ydagilar kiradi.
Kaliy K Rux 2p
Kalsiy Sa Molibden Mo
Magniy Md Bor V
Temir Re Xlor S1
Mangan Mp Natriy (Na)
Mis Si Kremniy (51)
Kobalt (So)
Karbon S
Vodorod N
Kislorod O
Azot N
Fosfor R
Oltinguturt 5
Bu elementlardan asosan 16 tasi ?a?i?iy mineral element hisoblanadi , chunki S,N va O o’simliklarga CO2,O2 va H2O sifatida o’tadi. N 3, 51, So elementlari ?avsga olingan bo’lib, bularning o’simliklar uchun zarurligi ?aligacha ani?lanmagan. Natriy elementi sho’radoshlar oilasiga mansub bo’lgan ayrim o’simliklar masalan lavlagi, hamda sho’r tupro??a moslashgan ayrim o’simliklar tomonidan ko’p mi?dorda o’zlashtiriladi.
To’rtta element - S, N, O, N - organogenlar deb ataladi va ular quruq moddaga nisbatan 95% - ni tashkil qiladi , bundan 45% - S, 42% - O, 6,5% - N va 1,5%- N tashkil qiladi . ?olgan 5% ni R, 5, K, Sa, Md, ?e, 51, Ka ga to’?ri keladi.
O’simliklarning mineral tarkibi, ularning o’ziga ?arab ani?lanadi. O’simliklar tarkibida uchraydigan barcha elementlar 3 ta katta guruhga bo’linadi.
Makroelementlar. O’simlik tarkibida quruq moddaga nisbatan
10% dan 0,01 % - gacha mi?dorda uchradigan elementlar. Bularga
S, O, N, N. R, 5, K, Sa; Md, ?e, N3 lar kiradi.
Mikroelementlar. O’simliklar tarkibida quruq moddaga
nisbatan 0,001% - dan 0,00001% - gacha mi?dorda uchraydigan
elementlar. Bularga Mp, Si, 2p, So.Mo.V, S1, V, R, N1, K', Re va
bosh?alar kiradi.
Ul'tramikroelementlar. O’simliklar tarkibida quruq moddaga
nisbatan (10-6 - 10-12 %) mikdorda uchraydigan elementlar, ya'ni
oltin, kumush, ?o’r?oshin, germaniy, radiy, litiy va bosh?alar kiradi.
O’simlik tarkibidagi u yoki bu elementning mi?dori tashqiomillar ta'sirida o’zgaruvchan bo’ladi. Masalan Al, Ni ,F va bosh?alar o’simliklar tarkibida za?arli darajalargacha to’planishi mumkin. Yuksak o’simliklarning ayrimlari natriy (natriyfil) va kalsiy (kalsifil) elementlarni ko’plab to’plash xususiyatiga ega. Dukkakli o’simliklar kalsifillarga ya??ol misol bo’ladi.
O’simliklarda u yoki bu mineral elementning yetishmasligini uning tashqiko’rinishi, birinchi navbatda bargda bo’ladigan o’zgarishlarga ?arab (rangi, joylanishi, uzunligi, sat?i, massasi) ani?lash mumkin. Bu usul barg diagnostikasi deb ataladi. Bunda barg kuli ta?lil ?ilinadi va azot, fosfor, kaliyning foizdagi mi?dori ani?lanadi. Bu usulning boshqa ko’rinishda barg shirasi ta?lil ?ilinadi.Mineral elementlarni yetishmasligini vizual usulda ya'ni o’simlikning tashqiko’rinishga ?arab hamani?lasa bo’ladi.
Azot yetishmaganda barglar sargayadi, och-yashil rangga ega bo’ladi, o’sish sekinlashadi, barglar erta to’kila boshlaydi.
Fosfor yetishmaganda barglar ?avorang, to’?-yashil rangga ega bo’ladi, ?irmizi va ?izil tusga ega bo’ladi, ?urish davrida barg ?orayib ketadi.
Kaliy yetishmaganda barglar burishadi yoki past tomonga kayrilgan bo’ladi, ?o’n?ir yoki sar?ish rangga aylandi.
Temir barg tomirlari atrofida bir tekisda xloroz paydo qiladi , och-yashil va sar?ish rang ko’payadi.
Mis. Barg uchlari o?arib, xloroz paydo bo’ladi, puch uru?lar ko’payadi.
O’simliklarni tashqiko’rinishiga ?arab mineral elementlarni yetishmasligini ani?lash murakkab asbob-uskunalarni talab ?ilmaydi. O’simliklar mineral elementlarni yetishmasligiga harxil reaksiya beradi. Biron-bir elementga nisbatan sezgirlik bildirgan o’simlik indikator deb ataladi.
?o’za - bor elementini yetishmasligiga, beda kaliyga, tsitrus o’simliklar ruxga, makkajo’?ori fosforga nisbatan indikator ?isoblandi. Ularning yordamida o’simlikni o’z va?tida mineral elementlarni yetishmasligidan sa?lash va yu?ori hosil olishni ta'minlash mumkin.