O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

 
2.3. «Farhod va Shirin» dostonida komil inson timsoli va uning yosh avlod tarbiyasidagi 
ahamiyati.
«Farhod va Shirin» Alisher Navoiyning mashhur asarlaridan, uni o„rganishga 
bag„ishlangan ilmiy-tahliliy ishlar ham ancha. Ammo shunga qaramay, bizning nazarimizda, 
dostonning g„oyaviy mohiyati, ulug„ shoir ko„zlagan maqsad-muddao hali ochilgan emas. 
Darhaqiqat, nega Farhod boshqalarga o„xshagan emas, tug„ilganidan boshlab g„amgin, bezovta? 
Sehrli ko„zgu, Yunoniston safaridagi tilsimotlar, dev, ajdarho nimaning ramzi, bu yerlarda 
tog„larda istiqomat qiluvchi donishmandlar-chi, ular kimlar? Nega Navoiy voqealarni to„g„ridan-
to„g„ri Shirin bilan uchrashishdan boshlamagan, asarning teng yarmi afsonaviy sarguzashtlar 
tasviriga bag„ishlangan? Bu va bunga o„xshagan savollarga, afsuski, mavjud tadqiqotlarda javob 
yo„q. Holbuki, Navoiy oddiy ertakchi shoir emas, uning har bir ifoda-obrazi, lavha va tavsillarida 
muayyan umumfalsafiy, kayhoniy-ilohiy ma‟no bor. Buni u asarning muqaddimasidayoq qayd 
etib o„tadi: 
Bu rangin sahfa, bilkim, dard bog„i, 
Ayon har lolasida ishq dog„i. 
ya‟ni maqsad ishq dardini kuylash. Biroq bu oddiy, zaminiy ishq emas, balki ilohiy ishq, 
Farhod esa ana shu ilohiy ishqqa mubtalo soliqdir. Go„dakning vujudi «shuhlai dard» bilan 
yo„g„rilgan, tili chiqqan zahoti ishq va oshiqlik so„zini aytar, hazin va xastadil bo„lib o„sar, 
jismonan baquvvat bo„lsa-da, lekin olamga beparvo, g„alati edi. «Farhod» so„zining asl ma‟nosi 
nurli siymo, baxti o„ziga yo„lboshchi demak. Ammo Navoiy bu nomning arab yozuvidagi 
harflariga ramziy tus berib, u firoq, rashk, hajr, oh va darddan iborat deb aytadi. Chunki ilohiy 
ishq yuragiga olov solgan odamning nasibasi hijron qiynoqlari; u o„zi bilan iloh orasida to„siq 
bo„lib turgan dunyo va jismdan qutulish iztiroblarini chekishi shart. Taqdiri azal bu bolaning 
peshonasiga shuni bitgan va u bundan qochib qutulolmaydi. Shuning uchun uning horiqulodda 
xislatlari kishilarni hayratga soladi. Farhoddagi rahmdillik, shohu gadoga barobar muomalada 

---

24 
bo„lib, «el ozoridan ozor topishi», otasi taklif etgan taxt-tojdan voz kechishi ham uning 
darveshtabiatligi, qalban mol-dunyoga qiziqmaganidandir. Atrofdagilar esa Farhodning bu 
ahvolini tushunmaydilar. Xoqon o„g„lining hazin kayfiyatini ko„tarish maqsadida har xil 
tadbirdar qo„llaydi (tomoshalar uyushtiradi, to„rtta qasr qurdiradi, tabiblarga ko„rsatadi va 
hokazo). Bu orqali Navoiy ilohiy ishq dardida yongan odam bilan ushbu saodatdan benasib 
«foniy dunyo» kishilari orasidagi ruhiy – ma‟naviy tafovutni ko„rsatib bergan. Ammo shunisi 
ajibki, Farhodning o„zi ham boshida «ichiyu toshi asiri dard» bo„lishiga qaramay, nimaga 
bundayligini anglab yetmaydi. Faqat shuni biladiki, ixtiyori o„zida emas, allaqanday olov yonib-
yondirib o„ziga chorlaydi, ko„ngli hamisha nimagadir mushtoq. Bu holning-da tasavvufiy talqini 
bor: Farhod dardining boisi nima ekanini bilishi, ya‟ni o„zligini anglashi uchun suluk yo„liga 
kirib, ma‟rifat manzillarini (maqomotni) bosib o„tishi lozim. Uning zo„r qobiliyat bilan egallagan 
bilimlari, jumladan, Qoran va Moniydan o„rgangan hunarlari ham, zohiriy (dunyoviy) bilimlar 
bo„lib, ular tilsimotlar, ya‟ni ilohiy siru asrorni ochishga kifoya qilmaydi. Irfoniy-botiniy 
bilimlarni egallab, ilmulyaqin darajasidan haqqulyaqin darajasiga ko„tarilish, ko„ngil oinasida 
g„ayb jamolini aks ettira olish uchun esa u piri komil ta‟limini olish kerak edi. Farhodning 
xazinadagi ko„zguni billur sandiq ichidan ololmay (chunki u tilsimlangan) Yunoniston safariga, 
Suqrot huzuriga otlanishiga zarurat shundan kelib chiqadi. 
Yunoniston – hikmat mamlakati, zotan, sandiqdagi «hikmat jahoni» ko„zgu ham 
Iskandardan qolgan, uni Yunon donishmandlari yasaganlar. Hakimlar tog„larda, g„orda 
yashaydilar. Farhod va u bilan birga borgan odamlar avval Suhaylo ismli hakim bilan 
uchrashadilar. Suhaylo – Farhodning tariqat yo„lidagi birinchi piri, u Suqrot darajasida komil 
emas, oina sehrini ochishga qurbi yetmaydi. Ammo u Farhodga Suqrot huzuriga borish yo„lini 
ko„rsata oladi. Kezi kelganda shuni aytish kerakki, tariqatda bir necha pirning ta‟limini olish 
rasm edi, shayxlar o„z darajalariga qarab, shuningdek, muridning istehdodini hisobga olib, uni 
o„zlaridan kuchliroq pirlarga taqdim etganlar, natijada shogirdning irfoniy qobiliyati pirdan 
pirga o„tgani sari ochilib boravergan. Suhaylo ham «donoyi ogoh», ko„ngli bedor odam, u 
Farhod yengib o„tishi kerak bo„lgan to„siqlar – ajdarho va devdan xabar beradi. Ajdarho – nafs 
timsoli, dev – saltanat timsoli (hokimlik). Suhaylo Farhodga ajdarhoni yengish uchun samandar 
yog„ini tuhfa etadi. «Otashgohlarda yurib yiqqanman bu yog„ni», deydi u. Chunki samandar 
olov ichida yashaydigan jonivor. U – ishq ramzi. Farhod badaniga samandar yog„ini surtganda, 
ajdarhoning o„ti unga kor qilmaydi – ishq otashi nafs o„tini so„ndiradi, demoqchi buyuk 
mutafakkir Navoiy. O„shal ishqi ilohiy olovikim, Farhodni mard va qahramon qildi, ne-ne balo-
ofatlarni yengishga qudrat berdi. Farhod Suhaylo so„ziga amal qilib dahshatli devni o„ldirgach, 
uning bo„ynidagi kumush lavhani olib, uning yordamida Jamshid jomini qo„lga kiritadi. Jom 
gardishida Suqrot huzuriga boradigan yo„lni ko„rsatuvchi yozuv bor. Jomi Jamshidni qo„lga 

---

25 
kiritishi Farhodning suluk tadrijida muayyan martabaga erishganidan nishona edi. Chunki bu 
jomda «jahon holoti ravshan» ko„rinadi, uning tashqarisida «komil zamiri» bo„lsa, ichi «andoqqi 
sohibdil zamiri». Demak, Farhodning irfoniy bilimi oshdi, zamiri ravshanlashdi, ruhiy olami 
boyidi. Ammo ko„zgu sehrini ochishga bu hali yetarli emas. Shuning uchun u Suqrot tomon 
intiladi, lekin bu yo„lda yana qanchadan-qancha mushkilliklarni yengishi lozim. Vodiy bilan 
Suqrot turadigan tog„ oralig„ida ko„pdan-ko„p tilsimotlar bor, yo„l bag„oyat og„ir, ilon-
chayonlarga to„la, o„r-qirlardan o„tish kerak. Tor so„qmoqning ikki tomoni qirrali harsang 
toshlar, pastda vahimali daryo oqadi. Farhod shu yo„ldan hech qayoqqa qaramay, «tuz yurib»,
o„n bir ming qadam bosishi kerak, ozgina chalg„isa, halokatga uchraydi. Bu – solik Farhodning 
ruhiyatida yuz berayotgan o„zgarishlar; uning irodasi, sidqu vafosining sinovlari. Solik butun 
diqqati, qalb torlarini iloh yo„liga qaratsagina, muvaffaqiyatga erishadi. Farhodga tilsimotlarni 
yechib, mazkur yo„lni bosib o„tishda Xizr rahnamolik qiladi. «Kelubdurmen sango bo„lmoqqa 
hodiy», deydi u yigitga qarab. Xizrni Farhodning ikkinchi piri deb qabul qilish mumkin, ammo 
aslida u ulug„ maqsad sari tavajjuh etgan Farhodga g„aybdan kelgan madaddir. Farhod Xizr 
maslahatiga kirib, jomga qaraydi va unda Suqrot maskan tutgan tog„ni hamda g„orni ko„radi. 
Shayx qancha ulug„ bo„lsa, u maskan tutgan tog„ ham shuncha baland va mahobatli, unga 
yetishish azobi ham og„ir. G„orga borar yo„lda Farhodga sher va «temir paykar» odam – robot 
duch keladi. Sher – g„azab timsoli, g„azabkorlik esa hokimlar, podsholarga xos. Darveshda 
g„azab bo„lmasligi kerak. Shuning uchun Farhod she‟rning og„ziga Ahriman devdan olgani 
Sulaymon xotami (bu ham hokimiyat ramzi) bilan urib, uni daf etadi. Keyin temir paykarni 
yengish navbati keladi. Uning ko„ksida ko„zgu bor, shu ko„zguni yuz qadam masofadan 
nishonga olib urish kerak, agar o„q ko„zgugu tegmasa, temir odam o„q otuvchining o„zini halok 
etadi, agar nishonga tegizilsa, u yonib yo„q bo„ladi. Temir paykar – ro„yo, yolg„on timsoli, ayni 
vaqtda dunyo mo„hjizalari ramzi, chunki dunyoning o„zi ham majoz – yolg„on deb hisoblangan. 
Dunyo mo„hjizalariga mahliyo bo„lgan odam ilohga, haqqa yetolmaydi, chalg„iydi. Farhod temir 
paykar ko„ksini nishonga olib, o„q otadi va ko„zgu sinib, haligi maxluq yonib nobud bo„ladi. 
SHunday qilib, Farhod Suqrot dargohiga musharraf bo„lishdan oldin anoniyat belgilari – nafs, 
davlat va boylik hirsi, g„azab, ro„yo – yolg„on qutqularini bartaraf etdi, uning ko„ngil ko„zgusi 
dunyo ishqi g„uboridan toza bo„ldi. Shu bilan birga, Farhodning ilmi g„aybdan xabardorligi, o„z-
o„zini anglash jarayoni boshlandi, pardalar birin-ketin oradan ko„tarilmoqda edi.
Xiyla mashaqqat bilan g„orni topgandan keyin Alisher Navoiy quyidagi baytni keltiradi: 
Topib ko„p fikr ila g„or og„zig„a yo„l, 
Kishi topqon kibi yor og„zig„a yo„l. 
Bu o„rinda g„or og„zining yor og„ziga o„xshatilgani diqqatni tortadi. Ichi zimziyo bo„lgan 
g„or har qanday odamda vahima, qo„rquv hissini uyg„otishi tabiiy, biroq Farhod uchun bu g„or 

---

26 
vahimali emas, balki yor og„zini topgan kabi farahli. Albatta, yor deb Navoiy Suqrotni nazarda 
tutayotir, u solik Farhod uchun haqiqatdan ham aziz do„st – yor. 
Qorong„i g„orga «jahonbin jomni» mashhal qilib kirib boradilar. Jom Farhodning 
musaffo qalbi ramzi ekanini aytgan edik, ya‟ni Suhaylo va Xizr ta‟limi madadlari tufayli 
ravshanlashgan solik qalbi mashhalday yo„lni yoritib, piri komil sari yetaklaydi. Bir qancha 
zinalardan ko„tarilgandan so„ng salobatli bino ko„rinadi, uning ayvoniga chiqilgach, to„rdagi 
xona ichidan bir dasta nur ko„zga tashlanadi. Bu xona ichida go„yo maxfiy siru asror olami 
bo„lib Suqrot o„tiradi, nur – uning chehrasining ziyosi. Suqrot mehmonlar kelishidan ogoh, 
shuning uchun ularni ichkariga chorlaydi. Shu yerda Navoiy voqeaning borishini to„xtatib, 
Suqrot hakim tahrifiga o„tadi.
Suqrot, shoirning tavsifi bo„yicha, quyosh kibi porloq siymo, jismi pok ruhdan iboratday, 
shaxsi aqlning haykali bo„lib ko„zga tashlanadi. U barcha zohiriy va botiniy ilmlarning 
jamuljami; hamda axloqiy xislati, tamkini va zakovati hayratlanarli. Jismi toza jon kabi 
mukarram va safoli. Olami kubro, ya‟ni Ilohiyot olamini mujassam etgan zot: 
Kelib ko„ngli aningdek bahri zohir, 
Ki anda zohir avval to ba oxir. 
Yuzi mirhoti anvori ilohiy, 
Ilohiy sirrini anglab kamohiy
1
. 
Xullas, Suqrot – kamolot cho„qqisini egallagan komil inson, o„zi bir joyda o„tirsa ham, 
lekin ruhi butun dunyoni kezib chiqadi. Jamshid jomi, Iskandar ko„zgusi uning ko„ngil ko„zgusi 
oldida xira. Ko„ngli «mahzani roz» bo„lgani sababli hamma narsadan ogoh, barcha voqeadan 
xabardor. Kimning peshonasida nima yozilgan, umri qanday tugaydi, muddao-maqsadi nima – 
suqrot buni oldindan biladi. Shuning uchun u nafaqat xoqon xazinasidagi sandiqni ochish sirini, 
balki Farhodning kelajagini ham bashorat etadi. Biroq Suqrot avval xaqon bilan uning vaziri 
Mulkoroni qabul qiladi. Farhodga hamroh bo„lib, mashaqqat chekkanlari evaziga ularga uzoq 
umr va beqiyos boylik vahda etadi, bardamlikni tahminlab turadigan «muhra» beradi. Ajdarho va 
dev jangida Farhod qo„lga kiritgan ganj bilan Sulaymon uzugi (xotam), Jamshid jomini ham 
hoqonga qaytaradi. Chunki bular Farhodga kerak emas edi. Xoqon va Mulkoro – dunyo
odamlari, shu bois ularning talabi, xursandchiligi ham dunyoviy, ya‟ni boylik, yeru mulk va 
hokimiyat. Suqrot xoqon va vazirni rozi qilib, chiqarib yuboradi-da, so„ng yoniga Farhodni 
chorlab, uni o„z farzandiday ehzozlaydi. Chunki bu yigit siymosida u e‟tiqodi, sulukining 
davomini ko„rgan edi. Navoiy tasviriga ko„ra, Suqrot Farhodni necha yuz yillardan beri kutadi. 
«Hakimi jahonbin» Farhodga qarab deydi: 
1
Qamohiy - oxirigacha 

---

27 
Muni bilkim, jahon foniydur asru, 
Haqiqat ahli zindoniydur asru. 
Ushbu baytda Navoiy Suqrot tilidan tasavvufning ikki muhim g„oyasini bayon etgan. 
Birinchi g„oya – dunyo o„tkinchi, shu sabab unga ko„ngil bog„lash xato. Ming yil yashab, yer 
yuzini olsang ham oqibat bir kun o„lasan. Xoqon umri uzayganiga xursand, lekin u, axir, abadiy 
emas. Faqat Mutlaq iloh abadiy, uning ishqida yongan oshiq ham abadiylik baxtini topadi: 
Chu mahbubi haqiyqiy uldurur, ul, 
Aning vasli sari qath aylamak yo„l. 
Gar ul mahbub vasli bo„ldi ummed, 
Budur iqboli sarmad, baxti jovid. 
Insonning yashashdan maqsadi «haq amrig„a mahmur bo„lmoq», bundan o„zga ishlardan 
esa o„zini saqlashdir. Biroq haq va haqiqatni sevish, ilohiy ma‟rifat jomini nush etmak oson 
emas. «Bu yo„l ichra behad dardu g„am bor», deb aytadi Suqrot. Negaki, haq oshig„i uchun tana-
vujud va dunyoning o„zi bamisoli bir zindon. O„zlikdan qutulmay haq jamoliga yetish, baqoga 
musharraf bo„lish mumkin emas: 
Biri – o„zlukni qilmoq bo„ldi foniy, 
Yana bir – dog„i topmoq bo„ldi oni. 
Bu bayt so„z o„yini asosiga qurilgan. Suqrot (Navoiy) fikriga ko„ra, haqqa yetishish yo„li 
ikki qadam masofadek gap, lekin bu ikki qadamni bosib o„tish uchun ming yillik mashaqqat 
sarflanishi kerak, zero, bu ikki qadamning biri – o„zlikdan voz kechish, ikkinchisi – o„zlikni 
topish, ya‟niki o„zlikdan voz kechmay turib, o„zlikni topolmaysan. Navoiy talqinidagi ikkinchi 
tasavvufiy g„oya ana shu. 
Shu tariqa Suqrot Farhodga dunyoning tuzilishi, odamizod xilqati va vazifasi, vahdat 
asrori, fano va baqo, ishqi haqiqiy va ishqi majoziy xususida gapirib beradi; oshiq yigitning 
«sarnavishti» - taqdirini, boshiga tushadigan mushkilliklaru topajak saodatini sharhlab beradi. 
Ishqning ikki turi haqida Navoiyning «Hayrat ul - abror», «Layli va Majnun», «Mahbub ul-
qulub» va «Lison ut-tayr» asarlarida ham fikrlar aytilgan. SHoir har gal majoziy va haqiqiy 
ishqni solishtirar ekan, o„quvchiga tushunarli va ta‟sirli bo„lishi uchun yangi-yangi qiyoslarni 
misolga oladi. Masalan, «Hayrat ul-abror»da majoziy ishqni yer qahridagi toshlarni lahlu 
olmosga aylantiruvchi haroratga, «Layli va Majnun»da esa «kimyo», ya‟ni misni oltinga 
mubaddal etuvchi sehrli fanga o„xshatadi. («kimyo»lanish ham olov ta‟sirida yuz beradi). 
«Farhod va Shirin» dostonida esa majoziy ishq tong yorug„i haqiqiy ishq, quyoshning o„ziga 
qiyos etilgan. Suqrot buning ma‟nosini tushuntirib, majoziy ishqni solik vujuduni fano etuvchi, 
ilohiy vahdatga olib boruvchi kuch deb tahriflaydi. Modomiki, inson o„zlikdan qutilmay, ilohga 
yetolmas ekan, demak, ana shu jarayonni tezlashtiruvchi chora, vosita kerak:

---

28 
Bu o„zlukdin qutulmoq chorasozi, 
Nima yo„q, o„ylakim ishqi majoziy… 
Majoziy ishq bo„ldi subhi anvar, 
Haqiyqiy ishq anga xurshidi xovar. 
Majoziy ishq jarayonida oshiq obdon sinovdan o„tadi, uning tani bir quruq xasday bo„lib qoladi 
va haqiqiy ishq «barqi choqilg„och», zumda yonib kulga aylanadi, ya‟ni oshiq ruhi qutilib, 
abadiyat – vahdoniyatga erishadi. 
Farhod ana shu jarayonni bosib o„tishi, ishqi majoziy o„tida o„rtanmag„i darkor, deb 
xabar beradi Suqrot. Ammo ishq majoziy «mazhar»siz sodir bo„lmaydi. «Mazhar» siymosida 
ilohiy jamol aks etgan kishi. Oshiq uni ko„rib, shaydo bo„ladi, o„zini borlig„ini unutib unga 
intiladi. Layli Majnun uchun, tarso qizi Shayx Sanhon uchun, amirning o„g„li Shayx Iroqiy 
uchun, mug„anniy ayol Shayx Ruzbehon uchun «mazhar» edi. Farhodning mahjoziy ishqi uchun 
“mazxar” (mazhar – zuhrlanish, inhikos demak) Shirindir. Mazhar Vujudi mutloqning sifatlari va 
beintiho Husnining qudratini namoyish etadi, u mirhot oraz, ilohiy fayz ayonlashgan obhekt 
(«shayh»). Husn va ishq tortilishi (Navoiy buni «kashish» deydi), o„zaro mojarolari ushbu 
dostonda Farhod va SHirin timsolida davom etgan.
Farhod shunday qilib Suqrot huzuriga borar yo„lda ma‟rifatning bir qismi – maqomat 
manzillarini bosib o„tdi, piri murshid – komil inson suhbatidan bahra topib, o„z dardi nima 
ekanini bildi; ishq, suluk mohiyatini angladi – o„zligini va ilohiyotning sehru sinoatini taniy 
boshladi. Suqrot unga otasi xazinasidagi ko„zgu sirini ham aytib beradi. Farhod ko„zguda nafaqat 
Shirinni balki o„zini va o„zi boshdan kechirishi lozim bo„lgan voqealarni ko„radi. Chunki ko„zgu 
bu yerda o„sha komil inson Suqrotning qalbi. 
Farhod endi chinakam majnun oshiqqa aylanadi, savdoyi kishiga o„xshab qoladi. 
Umuman, Farhodning Majnunga o„xshash jihatlari juda ko„p. Ikkalasi ham oshiqi beqaror, 
dardmand va xastadil. Farhod kabi Majnun ham go„dakligidan g„alati xislatlari ayon edi. Taqdir 
bu ikki yigitga ishq olovida o„rtanishni nasib etgan. Ularning mahbuba qoshida xushdan 
ketishlari, oyoqlariga zanjir solinishi, ishqsiz ulusdan malomatlar chekishlari va boshqa voqealar 
o„xshash. Navoiy bir mavzu – majzub solikning majoziy ishqini ikki xil sharoit va adabiy 
material ta‟sirida gavdalantirgan. Majnun bilimli, shoir yigit, lekin u juda ojiz, hariflariga, 
muhitga biroz bo„lsa-da, qarshilik ko„rsatishdan mahrum. Farhod esa ishq bilan javonmardlikni 
uyg„unlashtirgani uchun hunari va jismoniy qobiliyatini ishga sola oladi qahramonliklar 
ko„rsatadi. Xullas, shoir tasavvufiy ishq g„oyasini ikki xil tarzda tasvirlab bergan. Shunisi ham 
borki, Majnun bolaligidanoq ishqi oshkor bo„ladi: maktabda Laylini ko„rib, uning ishqida 
barchani unutadi. Ya‟ni Majnun sulukning maqomat bosqichini o„tashga ehtiyoj sezmagan, 
birato„la hol darajasini egallagan solik obrazi. Farhod sarguzashti esa ikki qismdan iborat. 

---

29 
Birinchi qism (Yunoniston safari) – pirga erishish qiyinchiliklaridan tashkil topgan bo„lsa, 
ikkinchi qism yorga yetish iztiroblaridir. Ana shu ikkinchi qismda uning avvalda yashirin 
bo„lgan ishqi oshkora tus olib, hol martabasiga ko„tariladi, ya‟ni Majnun darajasiga yetadi.
Dengiz safari, qaroqchilarga qarshi jang, dashtu vodiylarda sargardon kezish, tog„ kesib 
suv chiqarish – bularning hammasi ramziy ma‟noda oshiqning majoziy ishq yo„lidagi chekkan
ruhiy – psixologik azoblari, hajr qiynog„i. Shu kabi Xisrav ham ilohiy ishqdan mahrumlik, 
dunyoviy zulmning timsoli. Xoqon va uning saroyidagi kishilar ilohiy ishqni tushunmagan, 
zohirbin kishilar bo„lsalar-da, biroq ular oshiqqa zulm qilmagan edilar. Xisrav bo„lsa Farhodning 
ashaddiy dushmani bo„lib chiqadi.
Bunda Navoiy ikki xil maslak, ikki xil insoniy darajani qiyoslashga imkon topgan: Xisrav 
ham Shirinni sevaman, deydi. Ammo Xisrav ishqi bilan Farhod ishqi orasida yer bilan osmoncha 
farq bor. Xisrav ishqi Alisher Navoiy «Mahbub ul - qulub»da bayon etgan ishq «marotib»laridan 
birinchisi – avom ishqiga to„g„ri keladi. Chunki Xisravning maqsadi Shirinni xotin qilib olish va 
o„z haramiga qo„shishdir. U zo„rlik bilan bunga erishmoqchi bo„ladi, shuning uchun 
Armanistonga lashkar tortib keladi. Uning iddaolari shohona, ishqi ham xisravlarga xos. U 
Farhodning ishqini tushunmaydi, uni jinni, «majnun», deya kamsitadi. Farhod ishqi esa pok va 
ilohiy. Buyuk muallif Farhod bilan Xisrav “munozara”sida ishq haqidagi ikki xil tushunchani 
qiyoslaydi. Bu «munozara» dostonning o„zagidir. Navoiy dunyoqarashi, maqsad-muddaosi xuddi 
shu yerda aniq ifodalangan. «Munozara»dan bir – ikki bayt misol keltiramiz: 
Dedi: qaydin sen, majnuni gumroh? 
Dedi: majnun vatandin qayda ogoh. 
Dedi: nedur sanga olamda pesha? 
Dedi: ishq ichra majnunliq hamisha. 
Ko„rinadiki, Xisrav ham, Farhod ham «majnun» degan so„zni tildan qo„ymaydilar, lekin 
Xisrav buni kesatish, kamsitish ma‟nosida ishlatsa, Farhod iftixor bilan bu sifatni o„ziga munosib 
biladi. Zero, Xisrav nazarida gadoning, jinnining malikani sevishi, buning ustiga malika ham uni 
yaxshi ko„rishi mumkin emas. Mag„rur shoh hamma narsa, jumladan, SHirin ham meniki 
bo„lishi kerak, deb o„ylaydi («gadolar qilmasun deb shohg„a shirkat»). Shu tariqa Navoiy haq 
yo„lida sayr etuvchi orif inson ishqi bilan saltanat sohibi shoh «ishqi»ni salishtirib, haqiqiy oshiq 
qanday bo„lishi kerakligini Farhod tilidan bayon etgan haqiqiy oshiq chindan ham o„zini unutgan 
majnundir, u parvonaday o„tga talpinadi. Ishq o„tida yonmay kishi oshiq bo„lolmaydi, deydi 
Farhod Xisravga qarab, ammo bu kuymak saodatidan «joh ahli mahrum!» Navoiy e‟tiqodiga 
ko„ra oshiqlik va shohlik (umuman mansab) bir-biri bilan kelishmaydigan tushunchalar. 
Dostonda Navoiy yonib, berilib tasvirlagan ishq g„oyasining muhim tomoni bu. Garchi Farhod 
ham aslida shaxzoda bo„lsa-da, biroq u taxt-toj ilinji, ganju xazinadan butkul voz kechib, ishq 

---

30 
gavharini tanladi. Xisrav bo„lsa shohlik g„ururi bilan mast, demak, u ilohiy ishqqa noloyiq. Chin 
oshiq na rasvolikdan, na el malomatidan, na o„limdan qo„rqadi. Yor vasli zo„rlik, manmanlikni
emas, zorlik va niyoz bilan ranj chekishni taqozo etadi. Xisravning omiyona savollari, do„q – 
po„pisalariga Farhod orifona javoblar qaytarib uni mot etadi. Ushbu «munozara» Nizomiy 
Ganjaviyning «Xusrav va Shirin», Xusrav Dehlaviyning «Shirin va Xusrav» asarlarida ham bor. 
Biroq ularda ishq masalasida ikki qutbning to„qnashuvi, shohu darvesh dunyoqarashidagi 
chuqur ziddiyat Navoiyda bo„lganidek keskin va aniq ifodalangan emas. Vaqean, ulug„ o„zbek 
shoiri buni «Farhod va Shirin» muqaddimasida qayd etib, salaflarda tasuvvufiy – orifona ishq 
tasviri namoyon emas, ular ko„proq Xisravga maddohlik etganlar, deydi. Vaholanki, shoirning 
vazifasi dardli dillar rozini kuylashdir. Shu maqsad yo„lida Navoiy Farhodni markaziy qahramon 
qilib oladi, xuddi shu tasavvufiy mazmun Navoiy asarini Nizomiy va Xusrav Dehlaviy 
dostonlaridan ajratib turadi.