O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti pedagogika va psixologiya fakulteti

2.2.Zamonaviy maugli sindromiga chalingan bolalar bilan psixologik ishlar olib borish
Jamiyatda inson muhitidan tashqarida uzoq vaqt qolishdan keyin insonning tiklanish jarayoni mumkinmi degan savolga mutaxassislar yana bir aniq javob berishmaydi: hamma narsa juda individualdir. “Mougli” da oddiy odam bo’lish imkoniyati ham genetik jihatdan o’ziga xos fazilatlarga, ham jamiyatdan tashqarida bo’lish davri va davomiyligiga bog’liq.
Sindromni davolash qanchalik erta boshlansa uni davolash shunchalik oson bo’ladi sindromga chalingan bolalar davolanib jamiyatga insonlar orasiga qaytishgandan keyin ham ularda kasallikning ayrim asoratlari ko’zga tashlanib qolish holatlari ham kuzatilishi munkin.
Psixologlar ko’pincha hayvonlar orasida uzoq vaqt o’tkazgan odam o’zini “o’rtoqlari” bilan tanishtira boshlaganini ta’kidladilar; Shunday qilib, itlar qo’lida tarbiyalangan o’n sakkiz yoshli qiz gapirishni o’rgangan bo’lsa ham, o’zini itman deb turib oldi. Biroq, bu holatda allaqachon aqliy og’ishlar mavjud bo’lib, ular ham muqarrar edi Mauglining normal inson bo’lish imkoniyati ham genetik jihatdan o'ziga xos fazilatlarga, ham jamiyatdan tashqarida bo’lish davri va davomiyligiga bog’liq. Inson rivojlanishi jarayonida ma’lum bir yosh chegarasi, u yoki bu funktsiya qo’yiladigan yosh chegarasi mavjud: masalan, gapirish qobiliyati, ikki oyoqda harakatlanish qobiliyatlari. Bundan tashqari, o’rtacha 12-13 yoshgacha o’tish davri mavjud bu yoshga qadar bolaning miyasi etarlicha plastik bo’lib, 12-13 yoshga kelib, inson miyasi intellektual salohiyatga ega bo’ladi. Agar biror kishi biron bir funktsiyani shakllantirmagan bo’lsa, keyinchalik ularni to’ldirish deyarli mumkin emas.Mutaxassislar ta’kidlaganlaridek rivojlanmagan odamning 12-13 yosh ostonasidan keyin faqat mashq qilishigina mumkin. u hali ham jamiyatga moslashishi mumkin, ammo ruhiy kasalliklar umrining oxirigacha u bilan qoladi. Ko’pgina mutaxassislarda savol bor hayvonlarni bolalarni tarbiyalash uchun nima majbur qiladi? Bu savolga yagona javob yo’q.Ko’pchilik buni onalik instinkti deb hisoblaydi, bu “ona-bo’ri” yoki boshqa hayvon (o’z bolalariga ega) odam bolasi bilan uchrashganda paydo bo’ladi. Boshqalar, bolaning ishonchsizligi hayvonlar tomonidan undan hech qanday tahdid yo’qligi sifatida qabul qilinadi va bunga javoban ular unga “sodiqlik” (tolerantlik) ko’rsatadilar, deb hisoblashadi. Ko’pincha, Maugli bolalari jamiyatda yashovchi odamlarga qaraganda juda yaxshi sog’liq va barqaror immunitetga ega. Bu shunday bo’ladiki, mutlaqo sog’lom “Maugli” tanish hayvonlar muhitida inson jamiyatiga tushib qolsa o’ladi – ular uchun bu nafaqat fiziologik, balki chuqur madaniy zarbadir. Inson – inson fiziologiyasiga ega bo’lgan mavjudot emas, balki haqiqiy shaxs – faqat jamiyatda, jamiyatda, odamlar guruhida tarbiyalanishi mumkin. Tabiat, insondagi genlar rivojlanishda ifodalanishi kerak bo’lgan ba’zi belgilarga ega va jamiyatdan tashqarida odam rivojlana olmaydi. Insonni shunchaki ikki oyoqli tik turuvchi sutemizuvchi emas, balki haqiqiy homo sapiens – aql-idrokli insonga aylantiradigan jamiyat, jamiyat, odamlar jamoasidir.
Sindromning tipologiyasi hali oxirigacha ishlab chiqilmagan. Empirik ma’lumotlarning etarli emasligi, aksariyat holatlarni o’rganishning eskirgan usullari (XIX, XX asr boshlari va o’rtalari) klinik ko’rinishlarga, kursning tabiatiga, patogenetik mexanizmlarga ko’ra tasniflashga imkon bermaydi. O’tgan asrning o’rtalaridan boshlab yoshligidan qamoqqa olingan bola nomi bilan atalgan Kaspar Xauzer sindromi Mawgli sindromining bir turi sifatida ko’rib chiqila boshlandi. Hozirgi vaqtda bemorlar ikki guruhga bo’lingan:

• 
  Zamonaviy maugli sindromi
  
• 
  Hauzer sindromi bo’lgan bolalar- Bu guruhga yordamsiz qolgan va qamoqqa tashlangan chaqaloqlar kiradi. Ehtimol, dastlabki yillarda majburiy izolyatsiya kamroq barqaror ruhiy kasalliklar bilan namoyon bo’ladi.
  

Maugli sindromini davolash
Psixologik terapiyalar tadqiqot mavzusi bo’lib qolmoqda. Asosiy yo’nalish – psixologik va pedagogik tuzatish. Og’ir aqliy zaif bolalar bilan ishlashda qo’llaniladigan texnikalar qo’llaniladi. Oddiy “rag’batlantirish-javob-mustahkamlash yoki jazolash” zanjiriga asoslangan xulq-atvorni o’rgatish usullarining samaradorligi isbotlangan. O’rganilgan xatti-harakatlar – kundalik, muloqot qobiliyatlari – bolaning jamiyatga minimal moslashishiga imkon beradi. Terapevtik va pedagogik faoliyatning umumiy sxemasi quyidagilarni o’z ichiga oladi:

• 
  Rivojlanish usullari. Mashg’ulotlar psixologlar, oligofrenopedagoglar, defektologlar, nutq terapevtlari tomonidan olib boriladi. Asosiy maqsad – aloqa o’rnatish, ehtiyoj va ehtiyojlarni ifoda etish va tajovuzkor reaktsiyalar ehtimolini kamaytirishni o’rgatishdir. Ikkinchi bosqichda nutq, o’zboshimchalik, o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish ko’nikmalarini shakllantirishga qaratilgan individual rivojlanish dasturi ishlab chiqiladi.
  
• 
  Tibbiy terapiya. Tayyorgarlik nevrolog, psixiatr tomonidan klinik ko’rinish va instrumental tekshiruv ma’lumotlarini hisobga olgan holda tanlanadi. Xulq-atvorni inhibe qilish bilan trankvilizatorlar, neyroleptiklar buyuriladi. Markaziy asab tizimining bir vaqtning o’zida organik lezyonlari bilan miya qon aylanishini yaxshilash uchun dorilar, nootropiklar qo’llaniladi.
  
• 
  Reabilitatsiya. O’qituvchilarning sa’y-harakatlari bolalarni jamoalarga moslashtirishga qaratilgan. Maktab-internatlarda, nevropsikiyatrik dispanserlarda ular mehnat terapiyasi, ijodiy mashg’ulotlarda qatnashadilar. Oddiy muloqot va mehnat ko’nikmalari shakllanadi.
  

Agar bolalar jamiyatdan ajratilgunga qadar ba’zi ijtimoiy xulq-atvor ko’nikmalariga ega bo’lsa, ularni reabilitatsiya qilish jarayoni ancha osonlashadi. Umrining dastlabki 5-6 yilida hayvonot jamiyatida yashaganlar, keyinchalik insoniyat jamiyatida o‘tkazgan, yetarlicha g‘amxo‘rlik ko‘rsatgan yillarga qaramay, amalda inson tilini o‘zlashtira olmaydi, tik yura olmaydi, boshqa odamlar bilan mazmunli muloqot qila olmaydi. Bu uning hayotining birinchi yillari bolaning rivojlanishi uchun qanchalik muhimligini yana bir bor ko’rsatadi. Sindromni davolash uchun undagi yetishmayotgan ortda qolayotgan jihatlarni korreksiya qilish uchun barcha turdagi autist bolalarga mos keladigan quyidagi chora tadbirlar qo‘llash mumkin:

• 
  Gapirish qobiliyatini yaxshilash maqsadida logoped bilan mashg‘ulotlar olib boorish;
  
• 
  So‘zlashish uchun rasmli kartochkalardan foydalanish yoki planshet, kompyuterda so‘zlarni yozib o‘rgatish;
  
• 
  Bola bilan har xil o‘yinlar o‘ynash, bir sferada faqat bir mutaxassis bilan;
  
• 
  Doimiy tartibdagi mashg‘ulotlar harakatlardagi buzilishlarning kamayishiga imkon beradi. Agarda bola siz unga taklif qilayotgan talab va yo‘riqnomalarni qabul qilmasa, bolani ularni bajarishga mutlaqo majburlamang. Yaxshisi, o‘zi nimani qanday qilib bajargisi kelayotganiga yaxshilab e’tibor qarating, u uchun nima qiziq bo‘lsa, shuni bajarishiga ko‘maklashing. Bu bola bilan aloqa o‘rnatib olishingizga yordam beradi.
  

“Maugli bolalari” da oddiy odam bo’lish imkoniyati genetik jihatdan o’ziga xos fazilatlarga, jamiyatdan tashqarida qolish davri va davomiyligiga bog’liq.Zamonaviy maugli sindromini haqida Zarifboy Ibodullayevning Asab va Ruxiyat kitobida quydagi malumotlar keltirilgan:
Insonning miyasi ikki yarim shardan iborat. Chap yarim shar bola bilan nutq (muloqot) orqali rivojlanadi, ya’ni bola bilan suhbatlashib turish, hikoya va ertaklar eshitish orqali rivojlanadi. O‘ng yarim shar miyaga nutqqa aloqasi bo‘lmagan ma’lumotlar, ya’ni go‘zal tabiat, chiroyli rasm va musiqalarni tahlil qilish orqali rivojlanadi. Dеmak, bola nuqsonsiz rivojlanishi uchun u bilan albatta suhbatlashib turish, ertaklar aytib bеrish hamda uni tabiat qo‘yniga olib chiqib turish, tеatr, hayvonot bog‘i va musiqa maktablariga olib borish, rasm chizdirish kеrak bo‘ladi. Ana shunda bosh miyaning ikkala yarim shari bir xil rivojlanadi va kеyinchalik uning o‘zi ham mukammallikka intiladi.
Shu bilan birga, miyaning har bir yarim sharida to‘rtta bo‘lak farqlanadi. Ensa bo‘lagi – ko‘z orqali, chakka bo‘lagi – so‘z orqali, tеpa bo‘lagi – silash orqali kеlayotgan signallarni tahlil qiladi, so‘ngra ma’lumotlar aql va tafakkurga ko‘proq aloqador bo‘lgan pеshona bo‘lagidagi oliy markazlarga uzatiladi. Dеmak, bola ongi bir maromda rivojlanishi uchun bosh miyaning barcha tuzilmalariga tashqi muhitdan kеluvchi signallar bir maromda tushib turishi kеrak. Ushbu muvozanat buzilsa, miya rivojlanishdan orqada qoladi yoki miyaning qaysidir funksiyasi ortiqcha rivojlanadi, boshqa funksiyalar esa ortda qoladi. Inson ruhiyati va aql-farosati shakllanishida
asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan vosita – bu so‘z, ya’ni muloqot. Buni aslo unutmang!⁶
Go‘zal tabiatning bеtakror manzarasi ham so‘z va muloqotning o‘rnini bosa olmaydi. Agar bosa olganida edi archazorlarga burkangan chiroyli o‘rmonlar, tiniq daryolar va musaffo osmon qo‘ynida ulg‘aygan Maugli odamdan aqlli bo‘lar edi. Vaholanki, bunday bo‘lmadi-ku! Dеmak, hеch narsa o‘zaro muloqotning o‘rnini bosa olmaydi. Bir so‘z bilan aytganda, inson so‘z bilan tirik! Zarifboy Ibodullayev “Zamonaviy Maugli sindromi”ni batafsil yoritishga harakat qiladi Bolaning xatti-harakatlari Maugli harakatlariga juda o‘xshab turganligi bois, bu tashxis mеning xayolimga hozir kеlgan edi. Mеn fursatdan foydalanib, bola bilan bog‘liq barcha vaziyatlarni o‘rganishga harakat qildim. Suhbat chog‘ida shu narsa ma’lum bo‘ldiki, bola bilan muloqot dеyarli bo‘lmagan, bo‘lgan taqdirda ham bolaning tug‘ma instinktlari, ya’ni ovqatlanish va hojatga chiqish instinktlarini qondirish paytida ona bolaning yoniga kеlgan. Bu paytda ham bola bilan gaplashmay, balki ona tеlеfonda gaplashib o‘tirgandir. Dеmak, bola bilan dеyarli jonli muloqot bo‘lmagan.
Natijada,so‘z orqali rivojlanadigan bosh miyaning chakka bo‘lagi rivojlanmay qolgan. Chakka bo‘lagi planshеtdan chiqadigan tovushlarga moslashib rivojlangan. Bizning suhbat shu еrga kеlganda, Olim aka qiziga qarab: “Bor-chi, boladan bir xabar ol, uxlab qoldimikan, hamma yoq jim bo‘lib qoldi”, dеdi. Shu payt buvisi bola bilan birga uyga kirib kеldi. Bola uxlamagan edi. Bola ikkala qo‘li bilan bеrilib planshеtni o‘ynayotgan edi. Olim aka va qizi mеnga qarab qo‘yishdi.
Maugli sindromining yana bir bеlgisini– deydi professor: Mеn uning yoniga borganimni bola sеzmadi. U hеch kimga e’tibor qilmasdi, hatto uni qo‘lidan ushlab, uyga olib kirishganini ham bola sеzmadi. U virtual dunyoga boshi bilan sho‘ng‘igan edi. Mеn uning qo‘lidan planshеtni tortib oldim. U mеnga tashlanib kеtdi va qo‘limni tishlashga urindi. Mеn orqaga tisarildim, u tishini g‘ijirlatib, yana mеnga tashlandi. Planshеtni qo‘liga qaytarib bеruvdim, darrov tinchlandi-qoldi.
Olim aka hamma narsa tushunarli dеb, qiziga bir qarab qo‘ydi-da o‘rnidan turib kеtishga shaylandi. Biz mеhmonlar bilan xayrlashdik. Ikki kundan kеyin Olim akaning qizi o‘g‘li bilan “zamonaviy Mauglilar” yurtiga uchib kеtishdi.
Oradan bir muddat o‘tmay, o‘zimizning yurtda tug‘ilib voyaga еtayotgan yana bir bolaga “Zamonaviy Maugli” sindromi dеb tashxis qo‘yishimga to‘g‘ri kеldi. Afsus..deb yozadi professor o’z kitobida Zamonaviy maugli sindromini davolashning aniq usul va uslublari to’liq ishlab chiqilmagan.Kasallikning kelib chiqish sababi esa aniq.Olimlarning bunday bolalar bilan ishlashi fan uchun – inson shaxsining shakllanishi va rivojlanishi jarayonini tushunish uchun juda muhimdir. Bu inson aql-zakovati, o‘z ongli o‘zligi shakllanishining jihatlarini, avlodlar o‘rtasida axborot uzatishning ahamiyatini yanada aniqroq tushunishga yordam beradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bola ruhiyati naqadar nozik, bolaning ruhiy rivojlanishidagi bo‘shliqlar tuzatib bo‘lmas ekan, shaxsning shakllanishi va insonning butun kelajak hayoti qanchalik ta’limga bog‘liq. Bu “Maugli” ning keyingi hayotidan dalolat beradi – ularning hech biri haqiqiy odam bo’lmagan⁷.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bola ruhiyati naqadar nozik, bolaning ruhiy rivojlanishidagi bo‘shliqlar tuzatib bo‘lmas ekan, shaxsning shakllanishi va insonning butun kelajak hayoti qanchalik ta’limga bog‘liq. Bu “Maugli” ning keyingi hayotidan dalolat beradi – ularning hech biri haqiqiy odam bo’lmagan.Ularni o’rganish orqali psixologlar nogiron bolalarni o’qitishning yangi usullarini yaratadilar, butun dunyo bo’ylab minglab odamlarga normal hayot kechirishga yordam berishadi. Tilshunoslar inson nutqining rivojlanishi va shakllanishi haqida muhim ma’lumotlarni olishadi va neyrofiziologlar miya uchun zarur bo’lgan oqsillarni ishlab chiqarishni rag’batlantiradigan dorilar bilan bunday og’ishlarni davolash usullarini izlamoqdalar.
Odamga xuddi shunday hech narsa berilmaydi va to’liq rivojlanish uchun barcha idrok retseptorlaridan maksimal darajada foydalanish, aqliy, jismoniy va hissiy faoliyatni rag’batlantirish kerak. Va eng muhimi – o’ziga xos jamiyatda yashash, xulq-atvor va javob berishning samarali namunalarini o’zlashtirish. Inson jamiyatsiz o‘z salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqara olmaydi.