O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o. Murtazayev, F. Axrorov

3.Bozor tushunchasi va uning vazifasi. Bozor infratuzilmasi

Tovar-pul munosabatlarining markaziy elementlaridan biri bozordir. Bozor - sotuvchi bilan xaridor o’rtasidagi tovarni pulga ayirboshlash munosabati bo’lib, bozorda turli - tuman tovarlar ayirboshlanadi. Bu yerda ishtirok etuvchi subyektlar xaridorlar va sotuvchilardir. Bozorda ikki xil jarayon amalga oshadi:

a).Tovarlarni sotish (bunda tovarlar pulga ayirboshlanadi, ya’ni T-P) jarayoni yuz beradi;
b).Tovarlarni xarid etish (bunda pulni tovarga ayirboshlanadi, ya’ni P-T) jarayoni yuz beradi. Ayirboshlash ixtiyoriy va erkin shakllangan baholar asosida amalga oshiriladi.
Bozor o’ziga xos tashkiliy tuzilmaga ega bo’lib, ayirboshlash obyektiniig moddiy shakli jihatidan olganda iste’mol tovarlari va xizmatlar, ishlab chiqarishvositalari, moliya (investisiya),qimmatliqog’ozlar, ilmiy g’oyalar, texnikaviy yangiliklar va ish kuchi bozorlari mavjud.
Ayirboshlash miqyosi (kattaligi) jihatidan mahalliy, hududiy (regional), milliy va jahon bozori, ichki va tashqi bozorlar mavjuddir.
Shuni aytish kerakki, bozor, ma’muriy rejalashtirish uslublari orqali iqtisodiyotni boshqarishdan-keng demokratiyalashgan iqtisodiy tuzilmaligi bilan farq qiladi. Rejalashtiriladigan iqtisodiyotda talab bilan taklifni narx-navo orqali tenglashtiruvchi mexanizm mavjud bo’lmay, rejalashtirishni zimmasiga olgan tomon ongli ravishda bu holatni ta’minlashi zarur bo’lib, bunda rejalashtirilayotgan taklif rejalashtirilayotgan talabga teng bo’lishi kerak edi. Agarda bu amalga oshirilmasa, mahsulot kamomadi yoki ortiqchaligi yuz berardi. Agarda bunday holatda ham bozor mexanizmidan foydalanib narx–navo ko’tarilmasa yoki tushirilmasa ortiqcha mahsulotni saqlash yoki yo’qotish kabi ko’ngilsiz muammolar yuzaga keladi yoki unga qarama-qarshi bo’lgan talabi qondirilmagan tomonlar o’rtasida oddiy bo’lmagan ziddiyatlar yuzaga chiqadi. Rejalashtirishning oddiy natijalari shulardan iborat bo’lib, ularning oqibatida ko’p o’tmay rejalashtirishni zim­masiga olgan tomonni mavqyeiga putur yetar edi.
Bozorning ma’muriy-rejalashtirish uslublari orqali iqtisodiyotni boshqarishga nisbatan keng demokratiyalashgan iqtisodiy tuzilmaligi quyidagilarda namoyon bo’ladi.