O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o. Murtazayev, F. Axrorov

10-BOB. QISHLOQ XO’JALIGIDA ISHLAB CHIQARISH SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING UMUMIY MASALALARI. RENTABELLIK VA UNI OSHIRISH IMKONIYATLARI


«Maqsad – qishloq xo’jaligi sohasidaishlab chiqarish samaradorligini keskin oshirish, qishloqda yashayotgan xalqimizning hayot darajasini ko’tarish, ular uchun munosib shart-sharoitlarni yaratishdan iborat bo’lmog’i kerak»
I.Karimov
«Monopoliya, raqobat sharoitida yoki shu ikkovi uyg’unlashuvining har qanday holatida iqtisodiy muvozanatga erishish har bir individumning maksimal iqtisodiy foydaga intilishi—qati’yan ­intilishi—bilan xarakterlananadi»
E.X.Chemberlin


1.Iqtisodiy samaradorlik tushunchasi, uning ko’rsatkichlari va mezoni

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi umumiy ko’rinishda ishlab chiqarishning natijasi, jonli va buyumlashgan mehnat xarajatlari o’rtasidagi nisbat bilan ifodalanadi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi iqtisodiy samaradorligini oshirishning obyektiv zarurligi mamlakat iqtisodiy rivojlanishining hozirgi etapdagi bir qator xususiyatlari va doimiy harakatdagi omillarning yig’indisiga bog’liq. Bir tomonda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi samaradorligini oshirish oziq-ovqat va xom ashyoga bo’lgan talabning o’sib borishi va qiyinlashishi, mahsulot sifatiga bo’lgan talabning kuchayishi, ba’zi ishlab chiqarish resurslarining chegaralanganligi, ishlab chiqarish vositalari qiymatining o’zgarishi va boshqalarni ko’rsatib turadi.

Boshqa tomondan, hozirgi etapdagi jamiyatning rivojlanishi qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi iqtisodiy samaradorligin oshirish imkoniyatini kengaytiradi.
Mamlakatda to’plangan iqtisodiy potensial, fan va texnikaning rivojlanishi, malakali kadrlar, ommaning faolligi, ularning tajribasi, shuningdek yuqori pirovard natijalarga ommaning moddiy qiziqishining o’sishi o’simlikchilik va chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishni ko’paytirishga sharoit yaratadi, tannarxni pasaytiradi va rentabellikni oshirish imkoniyatlaridan oqilona foydalanishga imkon beradi.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi haqida masala ko’rilganda, «Samara» va «Samaradorlik» - tushunchalarining bir xil emasligini ko’zda tutish kerak. «Samara» termini qandaydir jarayonning natijasini bildiradi. Umumiy ko’rinishda har qanday ishlab chiqarishning samarasi shaklida uning vazifasi – ishlab chiqarishning maqsadini amalga oshiruvchi pirovard mahsulot yuzaga chiqadi. Bir tomondan, u o’z tarkibiga ma’lum davrdagi harakatdagi ishlab chiqarish resurslarining moddiy natijasi yig’indisini oladi, boshqa tomondan – ishlab chiqarishning pirovard maqsadi faqat bevosita ishlab chiqarilgan moddiy boyliklarning hajmida mujassamlashgan bo’ladi.
«Samara»-qishloq xo’jaligi mahsulotlari shaklida(natura va pulda) ishlab chiqarish resursi, xarajat, foyda sferasida esa iqtisodiy, shuningdek xodimlarning yashash va ishlash sharoitini ham aks ettiruvchi ijtimoiy o’sish bo’lishi mumkin.
Lekin samara qanchalik muhim bo’lsa ham, o’z-o’zidan kishining mehnat faoliyatini to’liq xarakterlamaydi, qanday resurs(xarajatlar)lar evaziga olinganligini ko’rsatmaydi. Bir xil samara turli usul bilan, resurslardan turlicha darajada foydalanish orqali olingan bo’lishi mumkin va aksincha, bir xil resurs(xarajat)lar turli samara berishi mumkin. Shuning uchun erishilgan samarani shu samarani olishda qatnashgan resurslar(xarajatlar) bilan taqqoslash zaruriyati kelib chiqadi.
Bundan ko’rinadiki, samara(natija) deb atalgan absolyut miqdor bilan bir qatorda yana bir absolyut miqdor – qo’llanilgan yoki iste’mol qilingan resurslarning (joriy ishlab chiqarish xarajatlari) hajmini bilish zarur.
Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi iqtisodiy samaraning (natijaning) resurslarga(xarajatlarga) nisbati yoki aksincha usul bilan aniqlanadi:

Samaradorlik tushunchasi keng qamrovli, murakkab va turli bayon qilish ko’rinishlariga ega. Bozor iqtisodiyoti sharoitida samaradorlik tushunchasi va uning ko’rsatkichlari tizimi ko’plab xorijiy va o’zbekiston olimlari tomonidan o’rganilgan va tahlil etilgan. AQSh olimlari K.Makkonnell va S.Bryular fikricha «iqtisodiy samaradorlik..... ishlab chiqarish jarayonida qo’llanilgan kamyob resurslar miqdori bilan ushbu jarayon pirovard natijasida ishlab chiqilgan qandaydir iste’mol mahsuloti o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi»⁵. Berilgan hajmda xarajat hisobiga olingan mahsulot miqdori qanchalik ko’p bo’lsa, samaradorlik shunchalik yuqori bo’ladi, va aksincha.

G’arb davlatlari agrar-iqtisodchilari, ingliz olimlari David Kolman va Trevor Yang texnik, resurslarni taqsimlashning samaradorligi va iqtisodiy samaradorlik terminlarini farqlaydilar. Ularning fikricha «.....texnik samaradorlik ma’lum bir hajmdagi xarajatlar hisobiga maksimal miqdorda mahsulot olish bo’lsa, resurslarni taqsimlashning samaradorligi esa mavjud omillar va sarflanadigan xarajatlar miqdori ishlab chiqaruvchi foydasini maksimal darajada ta’minlovchi mutanosiblikda ko’llanilishini ko’zda tutadi»⁶. Iqtisodiy samaradorlik bu ikki samaradorlikni umumlashtiriuvchi tushuncha bo’lib, matematik ko’rinishda quyidagicha ifodalanishi mumkin:
Is = Ts  RTs (1.1)⁷
Bu yerda: Is – Iqtisodiy samaradorlik;