O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi j. R. Qulmuhamedov, K. M. Nazarov

Yo‘lning tipi
f
0
 (υ = 15 km/soat)
f (o‘rtacha qiymati)
Asfalt-beton yoki sement-beton:
eng yaxshi holatda
0,014
0,014...0,018
qoniqarli holatda
0,018
0,018...0,020
tosh yotqizilgan yo‘l
0,25
0,023...0,03
shag‘al yotqizilgan yo‘l
0,02
0,02...0,025
Tuproq yo‘l:
shibbalangan, quruq
– 
0,02...0,035
yomg‘irdan so‘ng 
– 
0,05...0,15
qum
– 
0,10...0,30
shibbalangan qor
– 
0,07...0,10
4.4. Tishlanish kuchi. Avtomobilning harakatlanish sharti
Tishlanish kuchi Rφ g‘ildirak bilan yo‘lning o‘zaro ta’siri 
natijasida hosil bo‘lib, ular o‘rtasidagi ishqalanishni hamda shina 
elementlarining yo‘l bilan tishlanishini hisobga oladi.
Demak, tishlanish kuchi g‘ildirakning yo‘lga nisbatan sirpani-
shiga qarshilik qilib, uning ilgarilama harakatini ta’minlaydi. 
Hamma g‘ildiraklari yetakchi bo‘lgan avtomobil uchun:
Rφ = R
z
· φ = G
a
· cosα · φ,
faqat oldingi g‘ildiraklari yetakchi bo‘lgan avtomobil uchun:
Rφ
1
= R
z1
· φ = G
1
· cosα · φ,

---

34
faqat orqa g‘ildiraklari yetakchi bo‘lgan avtomobil uchun:
Rφ
2
= R
z2
· φ = G
2
· cosα · φ,
bu yerda: α – yo‘lning bo‘ylama qiyaligi; G
1
 , G
2
– avtomobilning 
oldingi va orqa o‘qlariga tushgan og‘irlik kuchlari; φ – tishlanish 
koeffitsiyenti; Rφ – g‘ildiraklar bilan yo‘l o‘rtasidagi tishlanish kuchi.
Tishlanish koeffitsiyenti φ fizikaviy ma’nosi bo‘yicha 
mexanikada qabul qilingan ishqalanish koeffitsiyentini ifodalaydi va 
shina ning yo‘l sirti bilan mexanikaviy tishlanishini hisobga oladi.
Tishlanish koeffitsiyentining qiymati yo‘lning va gruntning 
holatiga, shina protektorining shakliga, shinaning ichki bosimiga, 
g‘ildirakka tushgan og‘irlik kuchi va hokazolarga bog‘liq. Qattiq 
yo‘llarda tishlanish koeffitsiyentining qiymati shina bilan yo‘l 
o‘rtasidagi ishqalanishga hamda yo‘l ustining mikronotekisligiga 
bog‘liq. Yo‘l usti namlangan bo‘lsa, suv va tuproqning zarralaridan 
loy pardasi hosil bo‘lib, tishlanish koeffitsiyenti qiymati kamayadi. 
Shina yo‘l ustida sirpanib, kontaktning sirtida elementar 
gidrodinamik kuchlar hosil bo‘lsa, suyuq ishqalanish sodir bo‘lib, 
tishlanish koeffitsiyenti minimal qiymatgacha kamayadi.
Deformatsiyalanadigan yo‘lda tishlanish koeffitsiyentining 
qiyma ti tuproqning siljishiga ko‘rsatadigan qarshiligiga va ichki 
ishqalanishiga bog‘liq.
Tishlanish koeffitsiyenti qiymatining katta-kichikligiga shina 
protektorining rasmi (naqshi) ham ta’sir etadi. Yengil avtomobil-
larning shinasi mayda naqshli bo‘lgani uchun qattiq yo‘llarda yaxshi 
tishlanadi. Yuk avtomobillarida shina protektori yirik naqshli 
bo‘lgani uchun avtomobilning yo‘l to‘siqlaridan o‘ta olish qobiliyati 
oshadi. Eksplua 
tatsiya davrida protektor yeyiladi va shinaning 
tishlanish qobiliyati kamayadi.
Tishlanish koeffitsiyenti bilan vertikal kuch o‘rtasidagi 
munosabat to‘g‘ri chiziqqa yaqin bo‘lib, og‘irlik oshishi bilan φ ning 
qiymati kamayadi. Amaliy hisobda φ ning jadvalda keltirilgan o‘rta 
qiymatlaridan foydalaniladi.