O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi j. R. Qulmuhamedov, K. M. Nazarov
Download 2.72 Mb. Pdf ko'rish
|
True
|
4.13. Informativlik
Avtomobilning informativligi deganda, uning harakat ish- tirokchilarini kerakli axborot bilan ta’minlay olish qobiliyati tushuniladi. Haydovchi harakatlanish jarayonida o‘zi bosh qaradigan transport vositasidan axborot oladi (ichki axborot) va bir vaqtda geometrik ko‘rish maydonidagi transport vositalaridan axborot oladi (tashqi axborot). Informativlik ko‘rish orqali (forma, transport vositasi o‘lcham- lari, kuzov rangi, salonning elementlari, rangli ishora jihozlari) tovushli (tovushli ishora, radioaxborot, dvigatel, transmissiya va boshqa shovqinlar) va taktik (boshqarish organlarining haydovchiga ta’sir reaksiyasi) axborot olinadi. 50 Transport vositasining tashqi informativligiga quyidagilar kiradi: passiv informativlik, transport vositasining energiya sarflamas- dan axborot berish xususiyati. Bunga qiyofa, o‘lcham, kuzovning rang-tasvir xususiyati va transport vositasiga o‘rnatilgan yorug‘lik qaytarish qurilmalari kiradi: aktiv informativlik, transport vositasining ma’lum miqdorda energiya sarflab axborot berish xususiyati. Bunga yoritish tizimi, yorug‘lik va tovushli ishoralar berish kiradi. Transport vositasining rang-tasvir xususiyatlari quyi dagi talablarga javob berishi kerak: ishoralilik, ya’ni oqimdan transport vositasini yaqqol ajralib turish xususiyati: tiniqlilik, ya’ni transport vositasi vazifasini rang, belgi va grafik asosida belgilash. Psixofiziologik komfort – bu kuzatuvchining ko‘rish qobiliyatiga rangning uzoq muddat ta’sir etishi natijasida psixofiziologik holatning buzilmasligi. Transport vositasiga qo‘yiladigan talab lardan biri, uning rangi bilan atrof-muhit rangining farqi. Masalan, yashil avtomobil bahor va yozda, kulrang va jigarrang kuzda, oq qishda boshqa ranglardan farq qilib qolmasdan, balki atrofdagi ranglar bilan qo‘shilib ketishi mumkin. Ochiq ranglar bilan bo‘yalgan avtomobillar statistik ma’lumot- larga qaraganda kamroq yo‘l-transport hodisalariga uchraydi. Shuning uchun xavfsizlik nuqtayi nazaridan, transport vositalarini sariq, qizil, to‘q sariq ranglarga bo‘yash ma’qul. Nurqaytargichlar unga tushadigan yorug‘lik oqimini yorug‘lik manbayiga qaytaradigan qurilmadir. Xalqaro namuna (standart)larga asosan, nurqaytargichlar qorong‘i paytlarda o‘ziga tushgan yorug‘lik nurini qaytarish yo‘li bilan transport vositasi gabaritini belgilash uc- hun mo‘ljallangan. Nurqaytargichlarning sifati yorug‘lik kuchi koef- fitsiyenti bilan aniqlanadi, ya’ni ro‘paradagi yo‘nalishda nurqaytar- gichning aks ettirishi, yorug‘lik kuchiga, yoritilishning berilgan bur- chak ostida nurqaytargichda yoritilish nisbatiga baholanadi. Sharsimon nurqaytargichlarning ijobiy tomoni shundaki, ular katta burchaklar diapazonida yorug‘lik oqimini aks ettirishi natijasida 175° gacha chegarada ko‘rinishni ta’minlaydi. Bundan tashqari, ular egri chiziqni yuzalarda qo‘llashlari mumkin. Ularning kamchiligi yorug‘lik kuchi koeffitsiyentining yuqori bo‘lmaganligi uchun chiroqlar yorug‘ligida 100 m masofada ko‘rishni ta’minlaydi. To‘g‘ri prizmasimon nurqaytargichlarning ustunligi, yorug‘lik kuchi koeffitsiyentining yuqoriligi 600 metrgacha bo‘lgan masofada ko‘rishni 51 ta’minlaydi. Ularning kichik burchak ostida nurqaytarishi 35° asosiy kamchiligi hisoblanib, egri yuzalarda qo‘llash imkoniyatini bermaydi. Transport vositasining avtonom yoritish tizimi tashqi yoritil ganlik yetarli bo‘lmagan sharoitda ko‘rinishni ta’minlashga mo‘ljallan- gan. Hozirgi paytda ishlab chiqariladigan barcha avtomobil lar o‘z tarkibida ikki xil yoritish (uzoq va yaqin) chirog‘i bilan jihoz lanadi. Bundan tashqari, avtomobillarga keng burchakli tumanga qarshi chiroqlar, uzoqni ko‘rsatadigan projektorlar, orqaga yurgizgan da yonadigan chiroqlar o‘rnatilishi mumkin. Qorong‘i paytda shaharda harakatlanganda ishlatiladigan chiroqlar ustida tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Tashqi yoritkich signalizatsiyasi tizimi yo‘lda boshqa hara- katlanish ishtirokchilariga nisbatan transport vositasi holati to‘g‘risida axborot berish uchun xizmat qiladi. Tashqi yoritish signalizatsiyasi beradigan axborot keyingi yo‘l-transport vaziyatini baholashga ko‘maklashadi. Yorug‘lik signalizatsiyasiga quyidagi talablar qo‘yiladi: – turli yo‘l-transport vaziyatlarida beriladigan axborotning ishonchliligini ta’minlash; – juda kichik vaqt oralig‘ida ishoralarni xatosiz qabul qilishni ta’minlash; – ko‘rish orqali qabul qilishda ko‘zni qamashtiradigan noqulay- lik bo‘lmasligi lozim. Yorug‘lik signalizatsiyasi priborlarining informativligini aniqlay- digan asosiy xususiyatlari ularning joylashuvi, rangi, yorug‘lik kuchi, o‘lchami, qiyofasi ish tartibi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan komlekt tashqi yoritish priborlari soni shakllangan: tormozlash, oldingi va orqa gabarit chiroqlar, oldingi va orqa burilish ko‘rsatkichlari, davlat raqami belgisi yoritgichli avtopoyezd belgisi. Sanab o‘tilganlardan tashqari, xalqaro namunalar tavsiya etgan qo‘shimcha signallar mav- jud avtomobil eshigi ochilganda gabarit o‘lchami oshganini bildiruv- chi signal, harakatlanish sekinlashuvini yorug‘lik ko‘rsat kichi, kontur chiroqlari, yon chiroqlar, ogohlantiruvchi uchburchak lar va boshqalar. Tovushli informativlik – bu transport vositasining haydovchini tovushli informatsiya bilan ta’minlash. Tovushli ishora bilan ko‘rish informatsiyasini, ya’ni ularni alohida qabul qilgandan ko‘ra 52 yaxshi natija beradi. Tovushli ishoraning ustunligi shundaki, uni haydovchi ko‘rish informatsiyasidan ajralmagan holda, ya’ni boshqa tomonga burmasdan qabul qilishi mumkin. Tovushli informatsiyani shakllantirishda, shovqin uning qabul qilish imkoniyatini pasaytiri- shini hisobga olish zarur. Shovqin darajasidan tovush darajasi o‘rta- cha 20 dB va absolut chegaradan 40 – 60 dB yuqori bo‘lishi kerak. Taktik informativlik – bosim, tebranish kabi holatlar ta’sirida teri yuzasida sezishning shakllanish xususiyati. Transport vositasini boshqa rishda bunday xususiyatlar boshqarish organlari orqali beriladi. Boshqarish organlari informatsiya ni doimiy ravishda (rul chamba ragi) yoki vaqt-vaqti bilan (tormoz tepkisi, burilish ko‘rsatkichini ulash dastasi) beradi. Boshqarish organlarining vazifasidan qat’i nazar, ularning kabi- nada joylashuvi quyidagi prinsiplarga asosan amalga oshirilishi kerak: harakatni tejash, ya’ni harakatlar soni va masofasi imkoni boricha ka- mroq; harakatning oddiyligi; harakatning tugashi keyingi harakatni boshlashga qulay bo‘lishi; oyoq va qo‘llar orasida yuklarning optimal taqsimlanishi; bosh qarish organlarining joylashuvi oyoq va qo‘llar ha- rakatlanishi zonasida bo‘lishi. Ikkinchi darajali boshqarish organlari- ning o‘rnatilishi, yo‘l qo‘yiladigan uzoqlikda bo‘lishi; harakatning ste- reotipligini ta’minlanish va tasodifan ulanishning imkoni bo‘lmaydi. Download 2.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|