O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov

Ìàksimumlàr và minimumlàr shàrti. Frånål zînàlàri sîni juft
bo‘lsà:
d
j
l
=
= ±
=
a
m
m
sin
, (
, , , ...)
2
1 2 3
2
,           (10.2)
B nuqtàdà difràksiîn minimum (to‘là qîrîng‘ilik), àgàr Frånål
zînàlàri sîni tîq bo‘lsà:
d
j
l
=
= ±
+
=
a
m
m
sin
(
) , (
, , , ...)
2
1
1 2 3
2
,        (10.3)
bittà  kîmpånsàtsiyalànmàgàn  zînàgà  mîs  kåluvchi  difràksiîn
màksimum kuzàtilàdi. Shuni tà’kidlàsh lîzimki, to‘g‘ri yo‘nàlishdà
(j  =  0)  tirqish  o‘zini  go‘yoki  bittà  Frånål  zînàsidåk  tutàdi  và
yorug‘lik  shu  yo‘nàlishdà  eng  kàttà  intånsivlik  bilàn  tàrqàlib,
B nuqtàdà màrkàziy difràksiîn màksimum kuzàtilàdi. 22- b ràsmdà
difràksiya nàtijàsidà intånsivlikning ekràndàgi tàqsimîti (difràksiîn
spåktr)  kåltirilgàn.
Difràksiîn  pànjàràning  tuzilishi.  Endi  ko‘plàb  tirqishlàrdàn
ibîràt siståmà bilàn tànishàylik. Bir tåkislikdà yotgàn, kångliklàri
tång nîshàffîf sîhàlàr bilàn àjràtilgàn pàràllål tirqishlàrdàn ibîràt
siståmà difràksiîn pànjàrà dåyilàdi.
3  Fizika, II qism
M
N
j
j
D
C
B
0
B
E
I
1,0
0,047 0,017
- 2
l
a
-
l
a
+
l
a
+ 2
l
a
+ 3
l
a
0
F
-sinj
22- rasm.
a)
b)
sinj
www.ziyouz.com kutubxonasi

34
Àgàr  tirqishning  kångligini  a,
nîshàffîf  sîhàning  kångligini  b  dåb
îlsàk,  d  =  a  +  b  kàttàlik  difràksiîn
pànjàràning dîimiysi (dàvri) dåyilàdi.
23- ràsmdà difràksiîn pànjàrà ko‘rsà-
tilgàn. Gàrchi ràsmdà sîddàlik uchun
ikkità tirqish – MN = CD = a và NC = b
ko‘rsàtilgàn  bo‘lsà-dà,  u  difràksiîn
pànjàrà  to‘g‘risidà  tàsàvvurgà  egà
bo‘lish  uchun  yetàrli.
Difràksiîn  pànjàràdà  difràksiya.
Yassi  mînîõrîmàtik  to‘lqin  pànjàrà
tåkisligigà  tik  tushàyotgàn  bo‘lsin.
Òirqishlàr bir-birlàridàn tång uzîqlikdà
jîylàshgànlàri uchun hàm ikkità qo‘shni tirqishdàn chiqàyotgàn
nurlàrning yo‘l fàrqi (23- ràsm)
d = CF = (a + b)sinj = d × sinj                 (10.4)
gà tång bo‘làdi.
Difràksiîn pànjàrà hîlidà hàm yakkà tirqishdàgi difràksiya kàbi
(bîsh)  minimumlàr
a × sinj = ±ml, (m = 1, 2, 3, ...)
(10.5)
shàrtdàn àniqlànàdi. Àgàr
d × sinj = ±ml, (m = 0, 1, 2, ...)
(10.6)
shàrt bàjàrilsà, bir tirqishning tà’siri ikkinchi tirqish tîmînidàn
kuchàytirilàdi và shuning uchun hàm bu shàrt bîsh màksimumlàr
shàrti dåyilàdi.
Bundàn tàshqàri, difràksiîn pànjàràdà hîsil bo‘làdigàn difràk-
siîn pànjàràning qo‘shimchà minimumlàri shàrtini hàm àniqlàsh
mumkin.
Difràksiyadàn fîydàlànish. Difràksiya hîdisàsidàn fàn và tåõ-
nikàdà kång fîydàlànilàdi. Ìisîl sifàtidà difràksiîn pànjàrà àsîsidà
ishlàydigàn spåktrîgràflàrni kåltirish mumkin. Bundày qurilmàlàr
yordàmidà mîddàlàrning tàrkibi và sifàti hàqidà tàsàvvurgà egà
bo‘lish  mumkin.
Àyniqsà,  to‘lqin  uzunligini  àniqlàsh  zàrur  bo‘lgàn  spåktràl
ànàlizdà  difràksiîn  pànjàràdàn  judà  kång  fîydàlànilàdi.  (10.6)
M N
C D
F j
j
B
E
MN = a
NC = b
23- rasm.
www.ziyouz.com kutubxonasi

35
fîrmulàdàn ko‘rinib turibdiki, yorug‘likning l to‘lqin uzunligini
tîpish  uchun  j  difràksiya  burchàgini  àniqlàsh  kifîya.  Chunki
pànjàrà dîimiysi d và bîsh màksimumlàr tàrtibi k mà’lum bo‘làdi.
Pànjàrà dîimiysi d qànchà kichik bo‘lsà, bîsh màksimumlàr shun-
chà  yaqqîl  àjràlgàn  bo‘lib,  l  to‘lqin  uzunligini  shunchà  àniq
o‘lchàsh imkîni tug‘ilàdi.
Difràksiîn pànjàrà hàm bàrchà spektràl àsbîblàr kàbi àjràtà
îlish kuchi bilàn õàràktårlànàdi. Bu õàràktåristikà àsbîbning ikkità
eng yaqin, l và l + Dl to‘lqin uzunlikli spåktràl chiziqlàrni àjràtà
îlish qîbiliyati bilàn àniqlànàdi. Bu spåktràl chiziqlàr o‘zlàridàn
kångrîq  bittà  màksimumgà  qo‘shilib  kåtmàsàginà  ulàrni  àjràtib
îlish mumkin bo‘làdi. Pànjàrà àjràtà îlish qîbiliyatining o‘lchîvi
sifàtidà quyidàgi ifîdàdàn fîydàlànilàdi:
l
Dl
= kN ,
bu yerdà N – pànjàràdàgi shtriõlàr sîni. Êåltirilgàn ifîdàdàn ko‘rinib
turibdiki,  difràksiîn  pànjàràning  àjràtà  îlish  qîbiliyati  undàgi
shtriõlàr sînigà bîg‘liq.
Fîydàlànilishigà  qàràb  zàmînàviy  difràksiîn  pànjàràlàrdàgi
shtriõlàr sîni 1 mm dà 6000 dàn 0,25 tà gàchà bo‘lishi mumkin.
Bundày pànjàràlàr yordàmidà spåktrning ultràbinàfshà qismidàn
infràqizil qismigàchà bo‘lgàn sîhà o‘rgànilàdi.
Sinîv sàvîllàri
1. Fràungîfår difràksiyasi dåb qàndày difràksiyagà àytilàdi? 2. Òirqish-
dàn j burchàkkà îg‘ib o‘tgàn chåkkà nurlàr îràsidàgi yo‘l fàrqi qanday?
3. Frånål zînàlàri qàndày tànlànàdi? 4. Frånålning qo‘shni zînàlàri vujudgà
kåltiràdigàn tåbrànishlàr àmplitudàsi nimàgà tång? 5. Qàchîn difràksiîn
minimum ro‘y båràdi? Difràksiîn màksimum-chi? 6. Difràksiîn màksimum
qàndày vujudgà kålàdi? 7. j = 0 dà qàndày hîl ro‘y båràdi? 8. 22- ràsmdàgi
mànzàràni  tushuntiring.  9.  Difràksiîn  pànjàrà  dåb  nimàgà  àytilàdi?
10. Pànjàrà dîimiysi nimàgà tång? 11. 23- ràsmdàgi mànzàràni tushun-
tiring. 12.  Difràksiîn pànjàràdà minimumlàr hosil bo‘lish shàrti qanday?
13. Bîsh màksimumlàr shàrti-chi? 14. Bîsh màksimum qàndày vujudgà
kålàdi? 15. Difràksiîn pànjàrà qàyårdà qo‘llànilàdi? 16. Difràksiîn pànjàrà
yordàmidà  yorug‘likning  to‘lqin  uzunligini  àniqlàsh  mumkinmi?
17. Pànjàràning àjràtà îlish qîbiliyati qàndày àniqlànàdi? 18. Àjràtà îlish
qîbiliyati pànjàràdàgi shtriõlàr sînigà bîg‘liqmi? 19. Zàmînàviy pànjàrà-
làrning 1 mm dà nåchtà shtriõ bîr? 20. Shtriõlàr sînining bundày qiymà-
tigà erishishdàn qàndày màqsàd ko‘zdà tutilàdi?
www.ziyouz.com kutubxonasi

36
Gîlîgràfiya hàqidà tushunchà
Ì à z m u n i :  gîlîgràfiya tàriõidàn; gîlî-
gràfiyaning  àsîsi;  gîlîgràmmà  hîsil  qilish;
gîlîgràfik  tàsvir  hîsil  qilish;  gîlîgràfiyaning
qo‘llànilishi.
Gîlîgràfiya  tàriõidàn.  Gîlîgràfiya
(yunînchà – to‘là yozuv) – intårfårånsiya màn-
zàràsi yordàmidà yozuvni và to‘lqin màydînini
qàytà tiklàshning màõsus usuli. Bu usul intårfå-
rånsiya và difràksiya qînunlàrigà àsîslàngàn.
Jismlàrning fàzîviy tàsvirini qàyd qilishning
và qàytà tiklàshning bu yangi usuli 1947- yildà
ingliz  fizigi  D.Gàbîr  (1900–1979)  tîmî-
nidàn  kàshf  qilingàn.  Bu  kàshfiyoti  uchun
D.Gàbîr 1971- yildà Nîbål mukîfîtigà sàzî-
vîr  bo‘ldi.  Gîlîgràfiya  iõtirî  qilingàn  dàstlàbki  yillàrdà  ungà
yetàrlichà e’tibîr bårilmàdi. Buning àsîsiy sàbàbi qizigàn mànbàlàr
chiqàràdigàn yorug‘lik to‘lqinlàri yordàmidà kåskin intårfårånsiya
mànzàràsi hîsil qilishning imkîni bo‘lmàgànligidàdir. Àmmî yuqîri
dàràjàdàgi mînîõrîmàtik nurlàr – làzår nurlàri pàydî bo‘lgànidàn
so‘ng bu usulning àmàldà qo‘llànishidà kåskin burilish ro‘y bårdi.
Gîlîgràfiyaning  àsîsi.  Endi  gîlîgràfiyaning  àsîsi  bilàn
tànishishgà o‘tàylik. Õo‘sh, jism to‘g‘risidàgi mà’lumît (uning tàs-
viri) qàndày qilib qàyd etilàdi và qàndày qilib tiklànàdi? Buning
uchun jismdàn chiqàyotgàn to‘lqin àmplitudàsi và fàzàsini qàyd
qilish  và  qàytà  tiklàsh  zàrur.  Bu  esà  àmàldà  mumkin.  Chunki
intårfårånsiyadà, intånsivlikning tàqsimîti intårfårånsiyagà kiruvchi
to‘lqinlàrning hàm àmplitudàlàrigà, hàm fàzàlàrigà bîg‘liq bo‘làdi
(7.1- § gà qàràng).
Shuning  uchun  hàm  fàzà,  hàm  àmplitudà  hàqidàgi  mà’lu-
mîtlàrni  qàyd  qilish  uchun  jismdàn  chiquvchi  to‘lqindàn  (jism
to‘lqini) tàshqàri, yorug‘lik mànbàyidàn bîruvchi, ungà kîgårånt
bo‘lgàn to‘lqindàn hàm (tàyanch to‘lqini) fîydàlànilàdi.
Gîlîgràfiyaning  àsîsiy  g‘îyasigà  muvîfiq,  jism  và  tàyanch
to‘lqinlàri hîsil qilàdigàn intårfårånsiîn mànzàràdàgi intånsivliklàr
tàqsimîti ràsmgà tushirib îlinàdi. So‘ngrà, fîtîplàstinkàdà qàyd
qilingàn  qîràygàn  tàqsimîtlàr  yorug‘lik  difràksiyasi  yordàmidà
qàytà tiklànib, jism bo‘lmàsà hàm, uni o‘rgànish imkîniyati vu-
judgà kålàdi.
D. GABOR
(1900–1979)
11-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

37
Gîlîgràmmà hîsil qilish. Gîlîgràmmà dåb, fîtîplàstinkàdà qàyd
qilingàn  tàyanch  và  jism  to‘lqinlàri  hîsil  qilgàn  intårfårånsiîn
mànzàràgà àytilàdi. Buning qàndày àmàlgà îshirilishi 24- à ràsm-
dàgi sõåmàdà ko‘rsàtilgàn.
Làzår nuri ikkità qismgà àjràtilib, bir qismi ko‘zgugà, ikkinchi
qismi esà jismgà yo‘nàltirilàdi. Nurning birinchi qismi ko‘zgudàn
qàytib  fîtîplàstinkàgà  tushsà  (tàyanch  to‘lqini),  ikkinchi  qismi
jismdàn qàytib fîtîplàstinkàgà tushàdi (jism to‘lqini). Bu to‘lqinlàr
kîgårånt  bo‘lgànliklàri  uchun  fîtîplàstinkàdà  intårfårånsiya
mànzàràsini  vujudgà  kåltiràdi.  Òàyanch  và  jism  to‘lqinlàrining
qo‘shilishi  nàtijàsidà  hîsil  bo‘lgàn  intårfårånsiya  mànzàràsining
fîtîplàstinkàdàgi ràsmi chiqàrilib, gîlîgràmmà hîsil qilinàdi.
Gîlîgràfik tàsvirni tiklàsh. Òàsvirni tiklàsh uchun gîlîgràmmà
dàstlàbki jîyigà qo‘yilàdi (24- b ràsm). U tàyanch to‘lqini bilàn
Ko‘zgu
Lazer
Gologramma
Lazer
To‘siq
Mavhum
tasvir
Haqiqiy
tasvir
a)
b)
24- rasm.
www.ziyouz.com kutubxonasi

38
yoritilib, làzårning jism îrqàli tushàdigàn qismi to‘silàdi. Fîtî-
plàstinkàgà tushàyotgàn nurning intårfårånsiîn mànzàràdàgi difràk-
siyasi nàtijàsidà jism to‘lqinining nusõàsi, ya’ni jismning màvhum
hàjmiy tàsviri tiklànàdi. Òàsvirdà jismning bàrchà õususiyatlàri àks-
làngàn bo‘lib, gîlîgràfiyagàchà qàyårdà turgàn bo‘lsà, o‘shà jîydà
turàdi. U shunchàlik råàl tuyulàdiki, ushlàb ko‘rish mumkindåk bo‘-
làdi. Bundàn tàshqàri, kuzàtish gîlîgràmmàning o‘ng tîmînidàn
o‘tkir burchàk îstidà îlib bîrilsà, nàrsàning hàqiqiy tàsviri hàm
tiklànàdi. Låkin bu hîldà nàrsàning jîylàshuvi tåskàrisigà o‘zgàràdi.
Ìàsàlàn, bîtiq jîy qàvàriq và àksinchà bo‘làdi. Àmmî, îdàtdà,
jism råàl màvjuddåk tuyulàdigàn màvhum tàsvirdàn fîydàlànilàdi.
Shuni tà’kidlàsh lîzimki, hàttî gîlîgràmmàning bir bo‘làgi
hàm tàsvirni to‘là tiklàshgà imkîn båràdi. Àmmî bo‘làkchàning
judà kichik bo‘lishi tàsvirning àniqligini yomînlàshtirishi mumkin.
Gîlîgràfiyaning qo‘llànilishi. Gîlîgràfiya usulidàn hîzir judà
ko‘p sîhàlàrdà fîydàlànilàdi. Låkin ulàrning eng muhimi – mà’lu-
mîtlàrni yozish  và sàqlàsh. Gîlîgràfiya  îddiy mikrîfîtîgràfiya
usuligà qàràgàndà, bir õil hàjmgà yuzlàb màrtà ko‘p mà’lumîtni
yozishgà imkîn båràdi. Ìàsàlàn, o‘lchamlàri 32´32 mm bo‘lgàn
fîtîplàstinkàgà, hàr birining yuzàsi 1 mm
2
 dàn bo‘lgàn 1024 tà
gîlîgràmmàni,  ya’ni  1024  båtli  kitîbni  jîylàshtirish  mumkin.
Gîlîgràfik õîtiràli EHÌ, gîlîgràfik elåktrîn mikrîskîp, gîlîgràfik
kinî  và  tålåvidåniyå,  gîlîgràfik  intårfårîmåtrlàr  kàbi  istiqbîlli
sîhàlàr endiginà rivîjlànà bîshlàmîqdà.
Sinîv sàvîllàri
1. Gîlîgràfiya so‘zi qàndày mà’nîgà egà và u qàndày usul? 2. Gîlî-
gràfiyani kim và qàchîn kàshf etgàn? 3. Gîlîgràfiyadàn fîydàlànishgà
qàchîn jiddiy e’tibîr bårilà bîshlàndi và nimà uchun? 4. Jism to‘lqini dåb
qàndày to‘lqingà àytilàdi? 5. Òàyanch to‘lqini dåb-chi? 6. Bu to‘lqinlàr
intårfårensiyagà kirishishàdimi? 7. Gîlîgràfiyaning àsîsiy g‘îyasi nimàdàn
ibîràt? 8. Gîlîgràmmà dåb nimàgà àytilàdi? 9. 24- à ràsmdàgi sõåmàni
tushuntiring. 10. Qàndày nurlàr fîtîplàstinkàdà intårfårånsiîn mànzàràni
vujudgà kåltiràdi? 11. Gîlîgràmmà qàndày hîsil qilinàdi? 12. Òàsvirni
tiklàsh  uchun  gîlîgràmmà  nimà  qilinàdi?  13.  24- b  ràsmdàgi  hîlàtni
tushuntiring. 14. Qàndày nurlàr difràksiîn mànzàràni vujudgà kåltiràdi?
15. Difràksiîn pànjàrà vàzifàsini nimà o‘tàydi? 16. Difràksiya nàtijàsidà
nimà hîsil bo‘làdi? 17. Jismning qàndày tàsviri và qàyårdà tiklànàdi?
18. Jismning hàqiqiy tàsviri qàndày tiklànàdi? 19. Gîlîgràmmàning bir
bo‘làgi tàsvirni tiklày îlàdimi? 20. Gîlîgràfiyadàn qàndày màqsàdlàrdà
www.ziyouz.com kutubxonasi

39
fîydàlànilàdi và uning àfzàlligi nimàdà? 21. Bittà fîtîplàstinkàgà qànchà
hàjmli kitîbni jîylàshtirish mumkin? 22. Gîlîgràfiyadàn kålgusidà qàn-
dày sîhàlàrdà fîydàlànish mumkin?
Yorug‘likning qutblànishi. Qutblàgichlàr
Ì à z m u n i :  tàbiiy yorug‘lik; qutblàngàn yorug‘lik; måõànik
to‘lqinlàrning qutblànishi; qutblàgichlàr; Ìàlyus qînuni; Bryustår
qînuni; qutblànishdàn fîydàlànish.
Òàbiiy  yorug‘lik.  Bizgà  mà’lumki,  Ìàksvåll  nàzàriyasigà
muvîfiq, yorug‘lik ko‘ndàlàng to‘lqinlàrdàn ibîràt bo‘lib, elåktr
và màgnit màydîn kuchlàngànliklàrining våktîrlàri 
r
E
 và H
r
 o‘zàrî
pårpåndikular và to‘lqin tàrqàlish tåzligi våktîri  rv  gà pårpåndikular
tåkislikdà tåbrànadi Shuning uchun hàm yorug‘likning qutblànish
qînunlàrini o‘rgànishdà fàqàtginà bittà våktîrni o‘rgànishning o‘zi
yetàrlidir.  Îdàtdà,  mulîhazàlàr  yorug‘lik  våktîri  dåb  ataluvchi
elåktr màydîn kuchlàngànligi våktîri 
r
E  to‘g‘risidà yuritilàdi.
Yorug‘lik ko‘plàb àtîmlàr tîmînidàn chiqàrilàdi va ko‘plàb
elåktrîmàgnit  nurlànishlàrning  yig‘indisidàn  ibîràt  bo‘làdi.  Bu
nurlànishlàr mustàqil ràvishdà àmàlgà îshirilgàni uchun yorug‘lik
våktîrining hàmmà yo‘nàlishlàr bo‘yichà tàqsimîti bir õil bo‘làdi
(25- à  ràsm).
r
E
  våktîri  bàrchà  yo‘nàlishlàr  bo‘yichà  tång  tàqsimlàngàn
yorug‘lik tàbiiy yorug‘lik dåyilàdi.
Qutblàngàn yorug‘lik. Yorug‘lik våktîri tåbrànish yo‘nàlishining
tåkis tàqsimîti birîr usul bilàn o‘zgàrtirilgàn yorug‘lik qutblàngàn
yorug‘lik dåyilàdi.
Àytàylik, qàndàydir tàshqi tà’sir nàtijàsidà 
r
E
 våktîr tåbràni-
shining birîr yo‘nàlishi bîshqà yo‘nàlishlàrgà nisbàtàn ustunrîq
bo‘lsin (25- b ràsm). U hîldà bundày yorug‘lik qismàn qutblàngàn
yorug‘lik dåyilàdi.
r
E
våktîrining tåbrànishi fàqàt bittà yo‘nàlishdà ro‘y båràdigàn
yorug‘lik yassi qutblàngàn (chiziqli qutblàngàn) yorug‘lik dåyilàdi
(25- d  ràsm).
25- rasm.
a)
b)
d)
12-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

40
Yassi qutblàngàn yorug‘lik 
r
E  våktîrining tåbrànish và to‘lqin
tàrqàlish yo‘nàlishlàri yotuvchi tåkislik qutblànish tåkisligi dåyilàdi.
Ìåõànik to‘lqinlàrning qutblànishi. Yorug‘lik to‘lqinlàrining
qutblànish måõànizmini yaõshirîq tàsàvvur qilish uchun måõànik
to‘lqinlàrning qutblànishi bilan tànishàylik.
Bo‘ylàmà  to‘lqinlàr  (tîvush  to‘lqinlàri)  hîlidà  tåbrànish
to‘lqinning tàrqàlish yo‘nàlishi bilàn mîs kålàdi. Êo‘ndàlàng to‘l-
qinlàr hîlidà esà tåbrànish to‘lqinning tàrqàlish yo‘nàlishigà pår-
påndikular bo‘làdi. Shu bilàn birgà, to‘lqinning tàrqàlish yo‘nà-
lishigà pårpåndikular bo‘lgàn yo‘nàlish chåksiz ko‘pdir (26- à ràsm).
Qutblàngàn  to‘lqinni  hîsil  qilish  uchun  quyidàgichà  tàjribà
o‘tkàzàylik. Yo‘lidà tirqishli to‘siq qo‘yilgàn ko‘ndàlàng to‘lqin SO
chilvir bo‘ylàb tàrqàlàyotgàn bo‘lsin (26- b ràsm). Gàrchi to‘lqin
hàràkàt yo‘nàlishigà pårpåndikular bo‘lgàn bàrchà yo‘nàlishlàrdà
tåbrànishi mumkin bo‘lsà-dà, ÀB tirqishgà pàràllål bo‘lgàn to‘lqin-
làrginà to‘siqdàn o‘tàdi, bîshqàchà àytgàndà, shu yo‘nàlish bîsh-
qàlàrigà nisbàtàn ustun bo‘lib qîlàdi, ya’ni to‘lqin qutblànàdi. Àgàr
to‘siq và dåmàk, tirqish hàm 90°
 
gà burilsà (26- d ràsm), to‘lqin
tirqish îrqàli o‘tîlmày so‘nàdi. Òàjribà nàtijàsi chilvirdàgi to‘lqin
ko‘ndàlàng, qutblànish esà ko‘ndàlàng to‘lqinlàrgà õîs õususiyat
ekànligini ko‘rsàtàdi. Bo‘ylàmà to‘lqinlàr tirqish qàndày jîylàshishi-
dàn qàt’i nàzàr, undàn o‘tàvåràdi.
Qutblàgichlàr. Endi yorug‘lik to‘lqinlàrining tàbiàtini àniqlàsh
uchun yuqîridà kåltirilgàngà o‘õshàsh tàjribà o‘tkàzib ko‘ràylik.
Yorug‘lik to‘lqini hîlidà «tirqishli to‘siq» vàzifàsini nimà bàjàrishi
mumkin, dågàn sàvîl tug‘ilàdi. Bu vàzifàni bà’zi kristàllàr, màsàlàn,
turmàlin o‘tàshi mumkin. Bundày kristàllàr ànizîtrîpik õususiyat-
làrgà egà bo‘lgànliklàri uchun, yorug‘lik tåbrànishining mà’lum
yo‘nàlishidàgisini o‘tkàzib, bîshqàlàrini o‘tkàzmàydi. Bîshqàchà
àytgàndà, ulàr yorug‘likni qutblàsh õususiyatigà egà và shuning
uchun ulàr qutblàgichlàr  dåyilàdi.
Z
Y
X
S
A
B
O
S
A
B
O
26- rasm.
a)
b)
d)
www.ziyouz.com kutubxonasi

41
Yorug‘lik  to‘lqinining  qutblànish  õususiyatigà  egàligi  uning
ko‘ndàlàng to‘lqin ekànligini isbîtlàydi.
Ìàlyus qînuni. Endi turmàlin bilàn tàjribà o‘tkàzàylik. Buning
uchun tàbiiy yorug‘lik turmàlin plàstinkàning îptik o‘qi OO¢ gà
pårpåndikular ràvishdà yo‘nàltirilàdi (27- ràsm). (Òurmàlin plàs-
tinkà 26- ràsmdàgi to‘siq vàzifàsini bàjàrsà, uning OO¢ îptik o‘qi
undàgi  tirqish  vàzifàsini  o‘tàydi.  Îptik  o‘q  dåb,  turmàlinning
tåbrànish so‘nmày o‘tàdigàn yo‘nàlishigà àytilàdi). Birinchi turmà-
linni  nur  yo‘nàlishi  àtrîfidà  àylàntirib,  undàn  o‘tgàn  yorug‘lik
intånsivligining o‘zgàrmàgànligini ko‘ràmiz. Àgàr nurning yo‘ligà
ikkinchi  Ò
2
  turmàlin  plàstinkàni  qo‘ysàk  và  uni  nur  yo‘nàlishi
àtrîfidà àylàntirsàk, o‘tàyotgàn yorug‘lik intånsivligining o‘zgàrishi
kuzàtilàdi. Ikkinchi turmàlindàn chiqàyotgàn nurning intånsivligi
turmàlin plàstinkàlàrning îptik o‘qlàri îràsidàgi a burchàkka
(28- ràsm) bîg‘liq bo‘lib, tushàyotgàn yorug‘lik intånsivligi bilàn
B
A
O ¢
O ¢
A ¢
B¢
T
1
O
T
2
O
O ¢
O
T
1
T
2
E
O ¢
O
a
E
0
27- rasm.
28- rasm.
www.ziyouz.com kutubxonasi

42
frànsuz  fizigi  E.Ìàlyus  (1775–1812)  nîmidàgi  qînun  îrqàli
bîg‘làngàn:
I = I
0
cosa,                                 (12.1)
bu  yerdà  I  –  ikkinchi  turmàlindàn  chiqàyotgàn,  I
0
  –  ikkinchi
turmàlingà tushàyotgàn yorug‘lik intånsivliklàri.
Àgàr  a
p
=
2
 bo‘lsà, cosa = 0 và I = 0, ya’ni ikkinchi turmà-
lindà yorug‘lik to‘lqini so‘nàdi. Bu esà birinchi turmàlindàn fàqàt
mà’lum yo‘nàlishdàgi (27- ràsmdà bu yo‘nàlish ÀB strålkà bilàn
ko‘rsàtilgàn) yorug‘lik tåbrànishlàri o‘tishini, bîshqàchà àytgàn-
dà, birinchi turmàlin tàbiiy yorug‘likni yassi qutblàngàn yorug‘-
likkà àylàntirishini ko‘rsàtàdi.
Bryustår qînuni. Tàbiiy yorug‘lik ikkità dielåktrikning (misîl
uchun hàvî và suv) chågàràsigà tushganda bir qismi qàytàdi, bir
qismi  esà  sinib  ikkinchi  muhitdà  hàràkàtlànàdi.  Bu  nurlàrning
yo‘ligà turmàlin plàstinkà qo‘yib, ulàrning qismàn qutblàngànligigà
ishînch  hîsil  qilish  mumkin.  Òàjribàlàr  qàytgàn  nurdà  tushish
tåkisligigà pårpåndikular bo‘lgàn tåbrànish (29- ràsmdà ulàr nuq-
tàlàr bilàn ko‘rsàtilgàn), singànidà esà tushish tåkisligigà pàràllål
tåbrànish (strålkàlàr bilàn ko‘rsàtilgàn) ustunrîq bo‘lishini ko‘rsàtdi.
Qutblànish  dàràjàsi  nurning  tushish  burchàgi  và  sindirish
ko‘rsàtkichigà bîg‘liq. Shîtlàndiyalik fizik D.Bryustår (1781–
1868) tushish burchàgi i
B
 sindirish ko‘rsàtkichi (n
21
) yordàmidà
tg i
B
 = n
21
(12.2)
munîsàbàt îrqàli àniqlànishini ko‘rsàtuvchi o‘z qînunini yaràtdi.
Bu  yerdà  n
21
  –  ikkinchi  muhitning  birinchi  muhitgà  nisbàtàn
sindirish ko‘rsàtkichi.
Òàbiiy  yorug‘lik  dielåktriklàr
chågàràsigà Bryustår burchàgi îsti-
dà tushsà, qàytgàn nur yassi qutb-
làngàn  bo‘làdi  (tushish  tåkisligigà
pårpåndikular tåbrànishlàrgàginà egà
bo‘làdi) (30- ràsm). Singàn nur esà
màksimàl  (låkin  to‘là  emàs)  qutb-
làngàn bo‘làdi.
Qutblànishdàn  fîydàlànish.
Qutblànish hîdisàsi õàlq õo‘jàligidà
judà kång qo‘llànilàdi. Bulàrgà må-
õànik  yuklànish  nàtijàsidà  vujudgà
29- rasm.
www.ziyouz.com kutubxonasi

43
kålàdigàn elàstik kuchlànish jîylàri-
ni àniqlàsh, tîvushni yozish và eshit-
tirish  kàbi  tåz  o‘tàdigàn  jàràyon-
làrni o‘rgànish misîl bo‘làdi.
Òàjribàlàrning  ko‘rsàtishichà,
bà’zi kristàllàr và îrgànik mîddà-
làrning  eritmàlàridàn  qutblàngàn
yorug‘lik  o‘tgànidà  qutblànish
tåkisligining  burilishi  kuzàtilàdi.
Qutblànish  tåkisligini  burîvchi
mîddàlàr  îptik  fàîl  mîddàlàr
dåyilàdi.  Bundày  mîddàlàrgà
kvàrs, shàkàrning suvdàgi eritmàsi
và  bîshqàlàr  misîl  bo‘làdi.  Àynàn  shu  hîdisàdan  îptik  fàîl
mîddàlàr  eritmàsining  kînsåntràtsiyasini  àniqlàshdà  kång
fîydàlànilàdi.
Sinîv sàvîllàri
1. Yorug‘lik Ìàksvåll nàzàriyasigà ko‘ra qàndày to‘lqin? 2. Yorug‘lik
våktîri dåb qàndày våktîrgà àytilàdi? 3. Yorug‘lik våktîri bàrchà yo‘nàlishlàr
bo‘yichà qàndày tàqsimlàngàn? 4. Qàndày yorug‘lik tàbiiy yorug‘lik dåyilàdi?
5. Qàndày yorug‘lik qutblàngàn yorug‘lik dåyilàdi? 6. Qàndày yorug‘lik
qismàn qutblàngàn dåyilàdi? Yassi qutblàngàn dåb-chi? 7. Qutblànish
tåkisligi dåb qàndày tåkislikkà àytilàdi? 8. Qutblàngàn måõànik to‘lqin dåb
qàndày to‘lqingà àytilàdi? 9. Àgàr to‘siq 90° gà burilsà, nimà ro‘y båràdi
và uning sàbàbini tushuntiring. 10. Qàndày måõànik to‘lqinlàr qutblànishi
mumkin? 11. Òurmàlin qàndày õususiyatgà egà? 12. Òurmàlinning bundày
õususiyatgà egàligi qàndày tushuntirilàdi? 13. Qutblàgich dåb nimàgà àytilàdi?
14.  Nimàgà  àsîslànib  yorug‘likni  ko‘ndàlàng  to‘lqindàn  ibîràt  dåyish
mumkin? 15. Òåbrànishning turmàlin îptik o‘qi yo‘nàlishidàgi tàshkil
etuvchisi qàndày o‘zgàràdi? 16. Birinchi turmàlin burilgàndà yorug‘lik
intånsivligi o‘zgàràdimi? Ikkinchisi burilgàndà-chi? 17. Ikkinchi turmàlindàn
chiqqàn yorug‘lik turmàlin plàstinkàlàrining îptik o‘qlàri îràsidàgi bur-
chàkkà bîg‘liqmi? 18.  a
p
=
2
 bo‘lgàndà ikkinchi turmàlindàn chiqqàn
yorug‘lik  intånsivligi  nimàgà  tång  bo‘làdi?  19.  27- ràsmdàgi  hîlàtni
tushuntiring. 20. Ìàlyus qînunini tushuntiring. 21. 28- ràsmni izohlang.
22. Yorug‘lik ikkità dielåktrik chågàràsigà tushganda qanday hîl ro‘y båràdi?
23. Qàytgàn và singàn nurlàr qàndày qutblàngàn bo‘làdi? 24. Bryustår
qînunini tushuntiring. 25. Îptik fàîl mîddàlàr dåb qàndày mîddàlàrgà
àytilàdi? 26. Qutblànish hîdisàsidàn qàyårlardà fîydàlànilàdi?