O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi «organik kimyо»

Kimyoviy xossalari. Brom- yodbenzol Mg bilan reaktsiyaga kirishib magniyorganik birikma hosil qiladi. Galoidbenzollar Li, Na va K bilan sham reaktsiyaga oson kirishadi:
C₆H₅Br +MgC₆H₅MgBr
C₆H₅Br +2Li C₆H₅Li +LiBr
C₆H₅Li + C₆H₅Br  C₆H₅-C₆H₅ + LiBr
Galoidbenzollarning ishqor bilan ta’sirlashishi mis kukuni ishtirokida amalga oshib fenol hosil qiladi:
C₆H₅Cl + NaOH  C₆H₅OH + NaCl
Xuddi shuningdek yodbenzol mis ishtirokida qizdirilsa difenil hosil bo’ladi:
C₆H₅I +2Cu  C₆H₅-C₆H₅ +2CuI
Aromatik yadrodagi galoid atomining inertligi vinil galogeniddagiga (1,44 D ) ixshab, molekula dipol momentining Qo’shimchaligidadir (1,58 D).
Benzol qatori nitrobirikmalari. Aromatik uglevodorodlarni nitrolash uchun nitrat va sul’fat kislotalarning 1:2 nisbatdagi aralashmasidan foydalaniladi (nitrolovchi aralashma):
HNO₃ +2H₂SO₄  NO₂⁺ +H₃O⁺+2HSO₄^-
Hosil bo’lgan nitroniy kationi aromatik birikmaga shujum qiladi:

Agar toluolga yuqori sharoratda (100-150⁰C) suyultirilgan nitrat kislota ta’sir qilinsa, yon zanjirga nitrolash ketadi:
C₆H₅-CH₃ + HNO₃  C₆H₅-CH₂NO₂ + H₂O.
Agar benzolning yon zanjirida uzun radikal bo’lsa, uning -sholati nitrolanadi:

Nazorat savollari:

1. 
   Toluol va boshqa zarur reagentlardan foydalanib, quyidagi birikmalarni sintez qiling.
   

2. 
   Uchlamchi-butilbenzolni nitrat kislota ishtirokida yodlash reaktsiyasi mashsulotini nomlang.
   
3. 
   Propilbenzolni yon zanjirini xlorlash reaktsiyasi mexanizmini yozing.
   
4. 
   Xlorbenzolni konts. sul’fat va nitrat kislotalar bilan reaktsiyasi mashsulot(lar)ini yozing va va nomlang.
   

Adabiyot:

1. 
   O.Ya.Neyland Organicheskaya ximiya. M.: «Visshaya shkola». 1990. S. 236-244, 378-384.
   
2. 
   A.Terney Sovremennaya Organicheskaya ximiya. M.: «Mir». 1981. T.II. S.201-202, 204, 206, I. S.615-623.
   
3. 
   K.N.Axmedov, Sh.Y.Yildoshev Organik kimyo usullari. 2 qism. T.: «Universitet». 1993. 23-28.