O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston milliy Universiteti

Agar mulkchilik huquqlari aniq tafsirlanib, transaksiya xarajatlari nolga teng bo`lsa, u holda, agar daromad samarasidan fikrni boshqa tomonga bursak, mulkchilik huquqlarining taqsimlanishidagi o`zgarishlardan qati nazar, ishlab chiqarishning tarkibi o`zgarmasdan qoladi.
Boshqacha qilib aytganda, mulkchilik huquqlarining dastlabki taqsimlanishi ishlab chiqarishning tarkibiga ta’sir o`tkazmaydi. Chunki pirovardida huquqlarning har biri ushbu huquqdan eng samarali foydalanish asosida u uchun eng yuqori narxni taklif etishga qodir bo`lgan mulkdorning qo`lida bo`ladi. Teorema shartiga ko`ra, transaksiya xarajatlariga e’tibor qaratmagan holda, mulkchilik huquqlarining muayyan egasi haqida emas, balki resurslarga bo`lgan mulkchilik huquqlarini tafsirlashning muhimligi haqida xulosa chiqarish kerak bo`ladi. Shu nuqtai nazardan mulkni isloh qilishning birinchi bosqichida egalik qilish huquqini mehnat jamoasimi, korxona ma’muriyatimi, Davlat mulki qo`mitasimi yoki boshqa tizimmi, kim qo`lga kiritganligi muhim emas, pirovardida bu huquqni undan haqiqiy manfaatdor bo`lgan va samarali mulkdor qo`lga kiritishidir.
Kouz teoremasining yana bir xususiyati shundaki, teoremani isbotlash uchun mulkiy xuquqlarning almashinuvi bo`yicha aniq amaliy misollardan foydalanilgan. Masalan, oldingi bobda keltirilgan ikki fermerning ikki yaylovdagi mulkiy xuquqlarining o`zgarishi bo`yicha ayrim vaziyatlar tahlilini chuqurlashtirish kerak bo`ladi. Xususan, birinchi fermer o`z yayloviga borishi uchun boshqa fermerning yaylovidan o`tishga to`g`ri kelsa, bunday vaziyat (poda o`tgan yo`lakda boshqa fermer yaylovining payxon bo`lishi yoxud mollar sonining ko`payishi)da o`zaro qo`shimcha kelishuvlarni taqozo etadi. Yana bir boshqa misol sifatida bir xonada o`tiradigan ikkita xodim (kashanda va sigaret tutuni mehnat unumdorligiga salbiy ta’sir etadigan shaxs)ning o`zaro kelishuvini tashkil etishni keltirish mumkin.
Kouz teoremasini ko`rib chiqish huquqlarni mulkdorlar foydasiga eng samarali tarzda qayta taqsimlash jarayonida o`rin tutadi. Mamlakatimizda huquqlarni qayta taqsimlash jarayoni deyarli huquqlarni dastlabki tafsirlashdan so`ng darhol boshlandi. Ya’ni, davlat korxonalari xususiylashtirilib, aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi. Bunda aksiyalar yo korxona ishchilari va ma’muriyatining, yoki tashqi investorning qo`liga o`tdi. Aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirilgan yirik korxonalarning aksariyatida davlat, tashqi investor nazorati amal qiladi.
Boshqacha aytganda, mulkchilik huquqlarini dastlabki tafsirlashning avvalgi bosqichida aksariyat korxonalarga egalik qilish huquqi mehnat jamoasining qo`lidan davlat, ma’muriyat va kam hollarda tashqi sarmoyador qo`liga o`tdi.
Chunki, davlat mulkini o`zgartirish yo`li bilan tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatlarida huquqlarni taqsimlash ancha murakkab kechadi. Ushbu korxonalarda yuzaga kelgan mulkchilik munosabatlarini ta’riflash uchun borgan sayin «qayta guruhlashgan» (D.Stark) yoki «chigallashib ketgan» (B.Shavans) mulk atamalari ko`proq ishlatilmoqda. Qayta guruhlashgan mulk deganda qonun bilan mustahkamlangan va real mulkchilik huquqlarining mos kelmasligi, nazorat mexanizmlari va korxonaning tashkiliy chegaralarining «yo`qotilganligi» tushuniladi. «Chigallashib ketgan» mulk atamasi shunday holatga e’tiborni
qaratadiki, egalik huquqining qonun bilan belgilangan egalari – ma’muriyat va tashqi sarmoyadorlardan tashqari korxonaning faoliyat ko`rsatishi ustidan nazoratni u bilan o`zaro bog`liq korxonalar, asosiy yetkazib beruvchilar, sotish firmalari va iste’molchilar amalga oshirishadi.
Qayta guruhlashgan mulkchilik shakli paydo bo`lishining asosiy ma’nosi aktivlarni tezkor qayta guruhlash hamda xatarlarni xijerlash va taqsimlash imkonini beruvchi passivlarni birlashtirish uchun zamin yaratishdan iborat. Xususan, korxonalarning o`zaro katta hajmdagi qarzlarini bartaraf etishda korxonalarga faoliyat ko`rsatishni davom etish imkonini beruvchi o`zaro nazorat mexanizmlarining mavjud bo`lishini nazarda tutadi. Shuningdek, bankrotlik ehtimoli yuzaga kelgan taqdirda esa korxona aktivlarni qayta guruhlagan holda, majburiyatlarni bajarish uchun resurslarning topilishi osonlashadi.

3. 
   Transaksiya xarajatlari va ularning turlari
   

Kouz teoremasini ifodalashda transaksiya xarajatlari hisobga olinmaganligi sababli navbatdagi tahlilda transaksiya xarajatlariga e’tibor qaratiladi. Eng umumiy ta’rifga ko`ra, «transaksiya xarajatlari» - bu mexanik tizimlardagi ishqalanish tushunchasining ekvivalenti. Ba’zan, «ishqalanish» atamasidan iqtisodiy agentlar o`rtasidagi bitimlarning tezkor tuzilishiga to`sqinlik qiluvchi omillarni yoritish uchun foydalaniladi. Fizika bilan o`xshatmagan holda, iqtisodiy sub’ektlarni muvofiqlashtirish va ularning o`zaro ta’siri bilan bog`liq istalgan xarajatlar transaksiya xarajatlari jumlasiga kiritiladi. Demak, transaksiya xarajatlarining ta’rifi quyidagicha bo`ladi: Transaksiya xarajatlari – bu mulkchilik huquqlarini almashish va himoyalash bilan bog`liq barcha xarajatlardir.
Institutsional nazariya doirasida transaksiya xarajatlarini izohlashda yakdillik mavjud emas. Bitimlar tuzishda qayerdan va nima uchun transaksiya xarajatlari paydo bo`lishini izohlashning kamida uchta varianti mavjud: transaksiya xarajatlari nazariyasining yondashuvi, ijtimoiy tanlov nazariyasining yondashuvi va kelishuvlar nazariyasining yondashuvi. Ayniqsa neoklassik iqtisodiy nazariya xarajatlarning faqat bitta turi – ishlab chiqarish xarajatlari mavjudligini nazarda tutishini hisobga olsak, yakdillikning bunday mavjud emasligi yaqqol namoyon bo`ladi. Shuning uchun transaksiya xarajatlarining mavjud bo`lishini faraz qilish neoklassikaning yo uning «qat’iy negizi»ga yoki uning «himoya qobig`i»ga taalluqli fikrlarining o`zgarishi bilan bog`liq.
Transaksiya xarajatlari nazariyasiga nisbatan yondashuv axborot olish uchun xarajatlar mavjud emas va shaxslar bitim to`g`risidagi axborotga to`liq ega bo`ladilar degan neoklassik fikrning o`zgarishi bilan bog`liq. Bu yerda sotuvchilar va narxlarni identifikatsiyalash xarajatlari - axborot xarajatlari mavjudligini ehtimol tutish muhim holat hisoblanadi. Bozorda sotuvchilar va xaridorlarning soni, tovarning bir xillik darajasi, ularning bozorda ishtirok etishi vaqti, bozorning geografik davomiyligi axborot xarajatlarining miqdorini belgilab beruvchi asosiy omillar bo`lib hisoblanadi. Bunda oqilona tanlov modeli o`zgarmaydi, lekin unga qo`shimcha shartlar kiritiladi: bitim haqidagi qo`shimcha axborotni qidirib topish
xarajatlari axborotga ega bo`lishdan kutilayotgan eng yuqori daromadga tenglashtirilishi lozim.
Transaksiya xarajatlarini tahlil qilishdagi navbatdagi qadam shuni nazarda tutadiki, barcha transaksiya xarajatlari axborot xarajatlaridan chiqarilishi mumkin. Transaksiya xarajatlari almashuv to`g`risidagi axborotni olish xarajatlari bilan u yoki bu tarzda bog`langan. Masalan Robinzon Kruzo o`z faoliyatida transaksiya xarajatlariga emas, balki (ob-havo sharoitlari, turli boshoqli ekinlarning hosildorligi to`g`risidagi) axborot xarajatlariga duch keladi.
Bitim bo`yicha sherikda ehtimol tutiladigan opportunistik^* fe’l-atvorning axborot xarajatlariga bog`liqligini quyidagi misolda keltirish mumkin. Ma’lumki, opportunizm axborotning to`liqsizligi va asimmetrikligi sharoitida alohida shakldagi maqsadli harakat hisoblanadi. Shartnoma A1 faoliyatni amalga oshirishni talab qilsin deylik, lekin, shartnoma tuzilganidan keyingi voqealar rivojini bilgani holda, tomonlar A2 harakatni bajarishimiz lozim degan qarorga kelishadi. Biroq A1 dan A2 ga o`tish oson bo`lmasligi mumkin. Olingan daromadlarni taqsimlash tartibi intensiv savdolar predmetiga aylanadi.O`z navbatida, tomonlar uchun opportunizmga asos vujudga keladi. Agar bitimni tuzishda tomonlar kontragentning xatti-harakati va bitimning ehtimoliy yakuni haqida to`liq axborotga ega bo`lganida edi, uni amalga oshirish jarayonida opportunistik xatti-harakat o`rin tutmagan bo`lar edi.
Iqtisodiy tahlil chog`ida e’tiborni axborot bozoriga va axborot narxiga qaratish transaksiya xarajatlarining tabiatini batafsil izohlashga yakun yasaydi. Umuman iqtisodiy tizim dinamikasini aniqlashda asosiy rolni o`ynovchi bozor sektoriga nisbatan qarashlarning o`zgarishini 6.2-jadval yordamida ifodalash mumkin.
2.-jadval