O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. Usmonov, M. Sodiqov
Download 3.12 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Olmaliq, Beko- bod, Angren, Yangiyo‘l, Quvasoy kabi sanoat shaharlari vujud ga kel- 268 di. 1925–1940-yillar davomida respublikada qurilgan GESlar soni 49 taga yetdi. Toshkent–Angren temiryo‘li, Toshkent–Termiz Katta avtomobil yo‘li qurildi. Ikkinchi jahon urushiga qadar O‘zbekistonning sanoat salo hiyati 1445 ta yirik va o‘rtacha sanoat korxonalari va 19 ming ga ya qin ki - chik korxonalarni o‘z ichiga olardi. Garchand, sanoat qurilishi an - cha ko‘zga ko‘ ri narli tarzda rivojlanib, muayyan yutuq larga erishgan bo‘lsa-da, biroq bu sohada ko‘plab jiddiy muam molar, nuq sonlar mavjud edi. Avvalo, yuqo ridan tazyiq o‘tkazish amaliyoti, rahbar- likning ma’muriy-buyruq bozlik usullari O‘zbeki ston sanoati tarmoq - larida chuqur ildiz otgan edi. Jumladan, respub lika metallur giya ning rangli va nodir metallar, oltin gugurt, volfram, molibden, paxta tola- si, xom ipak bilan ta’minlovchi min taqasiga aylantirildi. Markaz amri bilan O‘zbekistonning xomashyo, tabiiy resurs- lari ayov siz ekspluatatsiya qilingan holda uning o‘ziga xos iqtisodiy man faat dorligi hech qanday nazar pisand qilinmasdi. O‘zbekiston- da quril gan sa
noat korxonalarining talay qismi Ittifoq ixtiyoriga bo‘y su nardi. Binobarin, ularning ishlab chiqargan mahsulotlari va un dan keladigan tushumlar ham Markaz xazinasini boyitishga xiz- mat qi lardi. O‘zbekistonda industrlashtirishning muhim bir xarakterli to mo- ni shundaki, bu jarayon davomida malakali ishchi kuchi yetish- ma ganligidan, xususan, RSFSR hududidan bu yerga juda ko‘p lab odam lar oqimi kirib keldi. Ular hisobiga respublikaning ishchilar sinfi saflari to‘ldirib borildi. Jumladan, 1926-yildan to 1940-yilga qadar O‘zbekiston aholisi yangi kelganlar hisobiga 750 ming kishiga yoki 10 %dan ortiqroqqa ko‘ pay di. SSSRning markaziy tuman lari- dan aholini sun’iy tarzda ommaviy ko‘chirib kelinishi, ko‘p jihatdan xalq xo‘jalik mulohazalari bilan emas, balki ko‘proq siyo siy mu loha- zalar taqozosi bilan respublika ishchi va xizmat chilariga g‘oyaviy, ma’muriy bosim o‘lkazish maqsadida amalga oshirilgan edi. Shunday qilib, industrlashtirish yillarida, partiya va Sovet huku- ma ti ning so‘zi bilan amaliy ishi o‘rtasida yakdillik va uyg‘un lik bo‘l - madi. Xalq ommasining o‘n yillar davomida to‘kkan peshona teri, amalga oshir gan tinimsiz mehnati, chekkan zahmati, fidokorligi un ga farovonlik keltirmadi.
269 3. O‘zbekistonda yer-suv islohoti, dehqon xo‘jaliklarini jamoalashtirish va uning oqibatlari Azaldan sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik madaniyati maskani hisoblangan Turkiston xalqlari uchun yer-suv, undan foy- da lanish masalasi favqulodda ahamiyat kasb etardi. Negaki, o‘l ka aholisining anchagina qismi yersiz edi. Buning ustiga ko‘plab ser- hosil, unumdor yerlar Rossiya imperiyasidan ko‘chirib keltirilgan rus oilalari foydasiga majbu ran olib berilgan edi. Rossiya imperiya si ning Turkistondagi bu mustam lakachilik siyosati yersiz, batrak dehqon- larning ahvolini tanglashtirib yuborgan edi. Shu bois ham mahal- liy yerli aholi yangi Sovet hokim iyatining «Yer dehqon lar ga!» degan va’dalari, da’vatlariga umid bog‘lab, uning yer to‘g‘risi da gi dastlabki dekretining amalga oshuviga ko‘z tikib kela yot gandi. Sovet hukumati ko‘psonli dehqon aholisini o‘z tomoniga qaratib olishni ko‘zlab «Yer
oshirishdan ko‘zlagan maqsadlari bosh qacha edi. Sovetlarning yer- suv islohoti masalasida tutgan siyosatining piro vard maqsadi xususiy
mulkchilikni tugatib, yirik – sotsialistik xo‘ja liklarni qaror toptirish edi. Tur kis ton da shu maqsadlarni ko‘zlab yer-suv islohoti o‘tkazish- ga kirishildi. Yer-suv islohoti
Turkiston sovetlarining XI syezdida (1920) o‘lkada yer-suv islohoti masalasi ko‘ rib chiqildi, bu sohadagi asosiy vazifa lar belgilandi. Bunga ko‘ra aholi qo‘lidagi katta yerlarni muso dara qilish, mehnatkash aholini sovetlar tevaragiga jipslashtirish zarur, deb topildi. Shu maq- sadda, joylarda, qishloq va ovullar aholisining yersiz, kambag‘al qis- mini birlashtiruvchi «Qo‘shchi» uyushmalari tuzila bosh landi.
«Qo‘sh chi» uyushmalari kommunist larning dehqonlar orasidagi tayanchiga ay la nib, yer-suv islohotini o‘tkazishda partiyaga katta yordam ko‘r sa tib bordi. Turkiston ASSR hududida 1921–1922-yillar davomi da yer-suv islohotining birin chi bosqichi yirik yer-suv egala- riga qarshi keskin ku rash shiori ostida o‘tkazildi. Masalan, Samar- qand viloyatida 350 ta katta yer egalari dan 13 ming desyatina yerlar tortib olindi. Respublika bo‘yicha boy va o‘ziga to‘q aholidan 1,7 mln desyatina yer tortib olindi, ularning 117 ming desyatinasi yersiz kambag‘allarga berildi, qolgan katta qismi asosida «Qo‘shchi» uyush- malari tuzildi. Bu Sovet hokimiyati ning kam bag‘al larni o‘z tomoni-
270 ga og‘dirib olish ga qara til gan harakati edi. O‘rtahol dehqon xo‘ja- liklari saqlab qolindi. 1925-yil dekabrda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston SSR Markaziy Ij roiya Qo‘mitasining Favqulodda sessiyasi «Yer va suvni milliy lash -
Dekretga binoan quyidagi tarzda yerlar batamom musodara qili- ni shi kerak edi: ♦
na dan, Tosh kent va Samarqand viloyatlarida 50 desyatinadan ortiq sug‘oriladigan yeri bo‘lgan mulk egalarining yerlari, jami jonli va jonsiz mulki bilan; ♦
biro‘rtasi ham yerda ishlamaydigan shaxslarga qarashli yerlar, bosh- qa mol-mulki bi lan; ♦
Yer-suv islohotining ikkinchi bosqichi qishloqda asosiy kuch bo‘lgan o‘rtahol dehqonlar bilan aloqani mustahkamlash shiori ostida o‘tdi. Farg‘ona viloyatida 7 desyatina, Toshkent va Samarqand vilo- yati da 10 desyatina gacha yeri bor o‘rtahol dehqonlar mulki saqla- nib qoladigan bo‘ldi. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad ularni Sovet hokimi yatining tayanchiga aylantirish edi. 1926-yil dekabrda yuqorida nomlari qayd etilgan uch viloyat- da o‘tkazilgan yer-suv islohoti tajribasi respublika miqyosida umum - lash tirilib, uni qolgan viloyatlarda ham o‘tkazishga qaror qilin di. Islo hot Zarafshon viloyatida boshlanib, Qashqadaryo, Sur xon daryo va Xo razm viloyatlarida ham davom ettirildi. Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazmda 20 gektar sug‘orila digan va 45 gektar lalmikor va bahorikor yerga ega bo‘lgan katta yer egala- rining ortiqcha yerlari musodara qilindi. 1929-yilda yer-suv islohoti Qoraqolpag‘istonda ham o‘tkazildi. Yer-suv islohoti natijasida O‘zbekistonda jami 4 801 «pomesh- chik» tipidagi xo‘jaliklar tugatildi. 13 036 ta badavlat mulk dor larning ortiqcha yer lari tortib olindi. Respublika davlat yer fondiga 474 393 desyatina yer qo‘shildi. Qishloq aholisini qishloq xo‘jalik artellariga
Jamoa xo‘jaligi hisob langan artellarga 30 ming kishi a’zo bo‘lgan edi. 20-yillarda o‘tkazilgan yer-suv islohoti davrida badavlat deh qon - larning yerlari, vaqf yerlari, ruhoniylarga tegishli yerlar davlat tomo- 271 nidan tortib olingan edi. Yer bilan birga hamma ot-ulov va asbob- uskunalar ham musodara qilindi. Umuman, 1925–1929-yil lar da
boylar, yirik savdo garlar va ruhoniylarning 45 mingga yaqin xusu- siy xo‘jaliklari batamom tugatildi. Ko‘pgina xo‘jaliklar tasar rufi dagi or tiq cha yerlar ham tortib olingan edi. Bu yerlar qayta taq simlanib, ular ning katta qismi yersiz yoki kam yerli dehqon xo‘ja liklariga mulk qilib berildi. Buning natijasida, batrak-kambag‘allar toifasi islohotdan oldin bar cha dehqonlarning 76 foizini tashkil etgan bo‘lsa, islohotdan so‘ng ular ning soni 39 foizgacha qisqardi. Ularning xo‘jalik turmu shi yaxshilanib, o‘sib borganligi bois,
tiruvchi mayda ishlab chiqaruv chilarning salmog‘i ko‘payib bor di. Bu islohot jarayonida respublikada jamoa xo‘jaliklari, ya’ni kol xozlar tashkil etildi. Biroq ularning hali xo‘jalik va moliyaviy zaif ligi, ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarining pastligi ko‘zga tashlanib turardi. 20-yillar oxirlariga kelib respublika qishloq xo‘jaligi, ayniqsa, pax- tachilik sohasining Markaz hukumatiga qaramligi, paxta yakkaho- kimligi kuchaydi. Chunonchi, 1927–1928-xo‘jalik yilida o‘lka dan Mar kazga olib ketilayotgan tovarlar umumiy qiymatining 77,8 foizini pax ta chilik mahsulotlari tashkil etgan. Buning ustiga, sovet mamla- kati ehtiyoji uchun yetishtirib berilayotgan o‘zbek paxtasining xarid narxi dunyo baho sidan ancha kam belgilangan. Sovet hokimiyatining 19–20-yillarda qishloqda yuritgan bir qadar mo‘tadil siyosatidan bahra olib, yer-suv islohotidan naf topib, o‘z xo‘jalik larini anchayin oyoqqa turg‘azib, o‘rtahollar darajasiga ko‘- tari lib olgan o‘zbek dehqonlari hayoti va qismati, taassufki, tez ora- da hukmron partiya boshlab yuborgan ommaviy kollektiv lash tirish jarayoni girdobiga g‘arq bo‘ldi. Ommaviy kollektiv lashtirish jarayoni qishloq ahli hayotini ag‘dar-to‘ntar qilib yubordi. Yoppasiga kollektivlashtirish. VKP(b) XV syezdi (1927) bel gi- lab bergan qishloqda kollektivlashtirish siyosati va uni izchil amal- ga oshirish butun mamlakatda bo‘lgani singari O‘zbekiston va uning xalqi uchun ham aso siy amaliy vazifaga aylangandi. Totali- tar ho kimi yat qishloqda kollek tivlashtirish siyosatini zo‘rlik, o‘zbo- shim chalik va ma’muriy-buy ruq bozlik usullari bilan o‘tkazishga kirish di. Markaz buyrug‘i va ko‘rsatmasini bajarishni o‘zlari uchun katta sharaf deb bilgan, unga ko‘r-ko‘rona asoslangan rahbarlar dehqon-
272 larni zudlik bilan kolxozlarga kiritish uchun «jon kuydirdilar», ayniq- sa, 1929-yilning ikkinchi yarmi va 1930-yil boshlaridan mav jud real- lik bilan hisoblashmay, omonat jamoa xo‘jaliklari (kol xoz) tuzish mav sumi avj oldi ril di. Masalan, O‘zbekiston partiya va Sovet huku- matining 1930-yil 17-fevral dagi «Kollektivlashtirish va qu loq xo‘ja- liklarini tugatish to‘g‘risida»gi qa ro rida respublikaning 17 ta tumani- da yoppasiga jamoalashtirish vazifasi belgilangan edi. Ko‘p joylarda quloqlarni tugatish shiori ostida o‘rtahol hattoki kambag‘al dehqon xo‘jaliklariga nisbatan ham zulm o‘tkazildi. 1929-yil oktabrga qadar respublikadagi dehqon xo‘jaliklarining 3,4 foizi kolxozlarga kirga- ni holda, 1930-yil martiga kelganda dehqon xo‘jaliklarining 47 foi- zi kolxozlashtirilgan edi. 1931-yil oxirida bu ko‘rsatkich 68,2 foizga yetdi.
Ko‘p qishloq tumanlarida hokimiyat organlarining zo‘ravonli- gi, o‘zboshimchaligiga aholi keskin norozilik bildirib, turli harakat- lar uyushtirishga majbur bo‘ldi. 1929–1930-yillarda dehqonlar- ning sovet tuzumiga nisbatan ommaviy norozilik harakatlarida faqat Qash qadaryo okrugidan 14 ming nafar kishi qatnashgan. Bunday om ma viy norozilik harakatlari shu davrda respublika bo‘yicha 240 marta sodir bo‘lgan.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, jamoa lash tirish boshlarida O‘zbekis ton da shartli ravishda «quloq» xo‘jaligiga kiri tish mum kin bo‘lgan xo‘jaliklarning salmog‘i umumiy dehqon xo‘jal ik lari ning 5 foizidan kamrog‘ini tashkil etgan, xolos. Biroq ommaviy ja mo lash tirish boshlanishi bilan 15 foizdan ortiq xo‘- jaliklar» quloq lash tirish’ga duchor bo‘ldi. Respublikaning o‘ziga to‘q, bozorga tovar, g‘alla yetishtirib be - rishga qodir son-sanoqsiz dehqon xo‘jaliklari bor narsasidan mah rum bo‘lib, haqsiz-huquqsiz holda, o‘z oila a’zolari bilan uzoq hudud - larga (Sibir, Ukrai na, Qozog‘iston) yoki yangi o‘zlash tirila yot gan cho‘lli, to‘qayzor, qamish zor yerlarga badarg‘a qilindilar. O‘zbe- kistondan Ukraina, Sibir va Shimo liy Kavkazga 3871 «quloq oilasi» surgun qi lindi. 1933-yilda surgun qilingan «qu loq» xo‘ja lik lari soni
bo‘lishini oldindan his qilib, o‘z kindik qon lari to‘kil gan muqaddas zaminni tark etib, uzoq begona yurt larga bosh olib ketishga majbur bo‘ldilar. Ularning ko‘plari uzoq yillar, xori jiy yurtlarda umrguza- ronlik qilib, ona yurt sog‘inchi bi lan unga tal pi nib ya shab o‘tdilar. Faqat O‘zbekiston milliy mustaqillikka erish gan dan so‘ng gina orzu- 273 armonlari ushalib, yangi dan Vatanning mo‘ ta bar tuprog‘ini tavof qilish baxtiga musharraf bo‘ldilar. Ma’muriy tazyiq, oshkora zo‘ravonlik, iqtisodiy terror usullari ka bi ta’sir choralari orqasida «Kolxoz qurilishi» rivojlantirib boril- di. 1932-yil oxiriga kelib O‘zbekistonda jamoalashtirilgan xo‘ja lik- lar bar cha dehqon xo‘jaliklarining 81,7 foizini birlashtirgan edi. 800 ming dehqon xo‘jalik lari negizida 9734 ta kolxoz va 94 ta sovxoz tashkil etilgandi. Bu jara yon keyingi yillarda ham davom ettirildi. 1937-yilda dehqon xo‘jalik larining jamoalashtirish darajasi 95 foiz ga yetgan bo‘lsa, 1939-yilda u 99,2 fo izni tashkil etdi
tivlashtirish jarayonida O‘zbe kiston bo‘yicha 60 mingdan ortiqroq kishi «quloqlar»ga mansublikda ayblanib qatag‘on qilindi. Shunday qilib, 30-yillar davomida O‘zbekis tonda zo‘ravonlik yo‘li bi lan «Qish- loq xo‘jaligini kollektivlashtirish», «quloqlarni sinf sifa ti da tugatish» siyosati uzil-kesil hal qilindi. «SSSRning paxta mustaqilligini ta’minlash», asosan, O‘zbe kis- ton xalqi zimmasiga yuklatilgan edi. 1935-yilda O‘zbekistonda 1 min tonna paxta tayyorlangan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1939-yilda 1,5 mln tonnani, 1941-yilga kelib esa 1 mln 656,2 ming tonnani tashkil etdi. Bu butun Ittifoq bo‘yicha tayyorlangan paxtaning 60 foizidan ziyod- rog‘ini tashkil qilardi. 30-yillar davomida respub lika qishloq xo‘ja- ligi tizimida paxta yakkahokimligi mustahkam o‘rin egallab bor- di. Jumladan, agar 1933-yilda paxta mahsuloti respublika yetish ti- rib tayyorlab beradigan qishloq xo‘jalik mahsulotlari umumiy hajmi- ning 81,5 foizini tashkil etgan bo‘lsa, 1937-yilga kelib bu ko‘r satkich 93,4 foizga yetdi. Texnikaviy ta’minot. O‘zbekistonda dehqon xo‘jaliklarini om ma- viy tarzda jamoalashtirish ishlari ayni chog‘da yangi xo‘jalik lar ga moddiy-texnik baza bo‘lib xizmat qiladigan mashina-traktor stan- siyalari (MTS) ni tashkil etish bilan uzviy bog‘liq holda olib borildi. O‘zbekistonda dastlabki mashina-traktor stansiyasi 1929-yil da Andi- jon viloyatining Asaka tumanida tashkil etilib, u yangidan tuzilgan jamoa xo‘jaliklariga texnik yordam ko‘rsatgan edi. Asta-sekin ular- ning soni ortib bordi. 1931-yilga kelib MTSlar qish loq tumanlarida 48 ta tashkil etilib, qishloq ahlining dala yumush lari ga xizmat ko‘r- satdi. MTSlarning yirik dehqon xo‘jaliklariga nafi katta bo‘lganli- gidan, ularning safi respublikada to‘xtovsiz ortib bor di. Jumladan, 1937-yilda MTSlar soni 163 taga, 1941-yilga kelgan da esa 189 taga yetdi. Garchand yirik jamoa yerlari ni ishlab berish, qo‘l mehnatini 274 yengillashtirish, qishloqqa texnika olib kirish, tex nika ilmidan qish- loq mehnatkashlarini xabardor qilishda MTSlar muhim ro‘l o‘yna- gan bo‘lsa-da, biroq jamoa xo‘jaliklarining davlat ga tobeligini yana- da kuchaytirdi. Buning asosiy sabablaridan biri shun daki, yirik ishlab chiqarish vositalari MTSlar orqali tobora dav lat qo‘lida to‘p lana bor- di. MTSlar jamoa yerlarini natural haq eva zi ga ishlab berar, bu haq- ning miqdori esa yuqoridan, davlat organ lari tomonidan belgilanar edi.
ligi, ayniqsa, uning yetakchi tarmog‘i paxtachilik sohasining tezkor rivoj lanishidan manfaatdor bo‘lgan Sovet hukumati respublikada irriga tsiya va melioratsiya tizimini yaxshilash va takomillash tirishga jiddiy e’tibor berib bordi. Shu maqsadda, 1922-yildayoq respublika- da irrigatsiya tizimini qayta tiklash va yanada rivojlantirishning aso- siy vazifalari belgilab berildi. Xususan, O‘zbekiston hukumati tarki- bida Suv va qishloq xo‘ ja ligi Xalq Komissarligi, uning huzurida esa suv xo‘jaligi bosh boshqarmasi, joylarda viloyat, tuman, uchastka suv qo‘mitalari tashkil etildi. Ularga davlat yordami ko‘rsatib boril- di. Jumladan, 1922-yilda irrigatsiya ishlariga 6 mln. oltin rubl hiso- bida mablag‘ ajratildi. Yangi kanal lar, ariqlar qurildi
gi yerlar o‘z lashtirildi. O‘zbekiston SSR tashkil topgandan so‘ng, yangi yerlarni o‘z lash- tirish, ka nallar qazish ishlari yanada avj oldi. Ikkinchi jahon urushi ga- cha bo‘lgan davrda Respublikada Darg‘om, Norpoy, Sovoy, Dalvar- zin, Log‘an kanallari kabi ko‘plab suv inshootlari qurildi. Dalvarzin, Sovoy, Uchqo‘rg‘on, Mirzacho‘l, Chirchiq–Ohangaron vodiy lari- da, Zarafshon daryosi havza sida, shuningdek, Qash qadaryo va Sur- xondaryoda irrigatsiya tarmoqlari ancha yaxshilandi. 1939-yilda O‘zbekiston KP(b) Markaziy Qo‘mitasi va Respub lika hukumati hashar yo‘li bilan Katta Farg‘ona kanalini qurish to‘g‘risi- da qaror qabul qildi. O‘sha yilning 1-avgustidan 160 ming kolxozchi kanal qurilishini boshlab yubordi. Uzunligi 270 kilometr bo‘lgan bu kanal, asosan, qo‘l mehnati bilan 45 kun ichida qurildi. Katta Farg‘ona kanali Farg‘ona vodiysining asosiy qon tomi- ri bo‘lib qoldi. Vodiyda 60 ming gektar cho‘lli yerlar o‘zlashtiri- lib, 500 ming gektar yerni suv bilan ta’minlash imkoniyati yaratildi. Shu ningdek, Ikkinchi jahon urushidan oldingi yillarda Shimoliy va Janubiy Farg‘ona kanallari, Toshkent kanali, Kampirrovot suv to‘- g‘oni, Qoraqalpog‘istonda Qizketgan kanali, sig‘imi 1 mln kub · metr 275 bo‘lgan Kattaqo‘rg‘on suv ombori va ko‘plab boshqa suv inshootla- ri barpo etildi. Dehqonlarning fidokorona, mehnati tufayli 1937– 1940-yillarda respublikadagi sug‘oriladigan yer maydonlari qo‘shim- cha 200 ming gektardan ko‘paydi.
20-yillar boshlariga kelib O‘zbekiston hudu - di da madaniy qurilishning eng dolzarb vazifa- laridan sanalgan sovet ta’lim tizimini shakl lan tirish ishlari boshlab yuboriladi. Sovet hokimyati O‘zbekistondagi murakkab vaziyatni, mahalliy xalq kayfi yati va ruhiyatini, uning o‘ziga xos milliy an’analari, islo- miy qadryatlarini bir qadar hisobga olib, bu yerda eski va jadid usu- lidagi maktablar, madrasalarning ham faoliyat yuritishiga monelik ko‘rsatmadi. Buning natijasida bu o‘quv dargohlari navqiron avlod- ga ta’lim berish, ulug‘ bobokalonlar merosi va shar qona odob, axloq ruhida tarbiyalashda o‘z ulushini qo‘shib bordi. Lekin sovetlar ning bu vaqtinchalik taktikasi uzoq qa bormadi. Ular o‘lka hayotiga mos- lashib olgach, 20-yillar o‘rta lari dan e’tiboran o‘zbek xalqi ma’naviy hayotining ko‘p za mon lar uzviy qismi bo‘lib kelgan eski maktab va
1920-yil 17-sentabrda Turkiston ASSR hukumati o‘lkada 8 yosh - dan 40 yoshgacha bo‘lgan kishilarni o‘qitish va savodxon qi lish
to‘g‘risida dekret qabul qildi. Bundan ko‘zda tutilgan maqsad ma hal- liy xalq ni tobora sovetlar siyosati va mafkurasi ta’siriga olish edi. Shularni hisobga olib respublikaning turli hududlarida ko‘plab sa vod-
jalb qilinib, savodlarini chiqardilar. Jumladan, 1-besh yillik (1928– 1932-yy.)da O‘zbekistonda jami 700 ming kishi savodsizlik kurslarini tu gatgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2-besh yillik (19 33 –1937-yy.) davri- da 1 mln 400 ming kishini tashkil qildi. Respublikada boshlang‘ich ta’lim tizimining joriy etilishi, keyin- roq esa 7 yillik ta’limga o‘tilishi ham xalq ta’limi sohasida muhim o‘z garish lardan bo‘ldi. Maktab qurilishi, uning malakali o‘qituvchi kadr lar bilan ta’minlanishi, o‘quvchilar soni yil sayin o‘sib bor- di. Ma’lumotlarga ko‘ra, agar 1924–25-o‘quv yilida O‘zbekiston-
276 da 160 ta sovet tipidagi maktablar tashkil qilinib, ularda l7 209 nafar o‘quvchi ta’lim olgan bo‘lsa, 1941-yilga kelib bunday maktablar soni 5504 taga va ularda ta’lim olayotgan o‘quv chilar soni esa 1 mln 315 ming nafarga yetgan. Sovet hukumati ta’lim tizimini, yangi avlod tarbiyasini to‘liq ra vishda o‘z izmiga bo‘ysundirish maqsadida arab alfavitiga asos lan- gan eski o‘zbek yozu vini ham isloh qilishga kirishdi. Shu maqsad- da 1928-yilda arab alifbosidan lotin alifbosiga o‘tildi. Bir gi na eski o‘zbek yozuvini o‘zgar tirishda qo‘llanilgan shoshma-shosharlik res- publika xalq ta’limining keyingi taqdiri uchun salbiy oqibat larni kel- tirib chiqardi. Yangi tashkil etilgan ta’lim maskanlarining moddiy bazasi zaif bo‘ lib, zarur jihozlar bilan ta’minlanmadi. Milliy respublikalardagi ta’ lim jarayoni Moskvadan tayyorlab yuboriladigan dasturlar, darslik- lar-u o‘quv qo‘llan malari asosida olib boriladigan bo‘lib qoldi. Bu esa xalq ta’limining milliy mazmuniga sezilarli salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 30-yillarga kelib respub likaning maktab ta’limiga mafkuraviy tazyiq o‘tkazish, muallimlar tarkibini elak-elak qilish atayin kuchaytirildi.
Download 3.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|