O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti sug’urta nazariyasi va amaliyoti

Akvizitsion xarajatlar yangi sug‘urta shartnomalarini tuzish maqsadida 
amalga oshiriladi. Ularga akvizitsion komissiya, tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish va 
boshqa xarajatlar kiradi. Akvizitsion xarajatlar yangi sug‘urta turlari joriy qilinib 
qo‘llanilayotganda tez o‘sib boradi. 
Inkassa xarajatlari – bu sug‘urta tashkiloti xodimlarining sug‘urta to‘lovlari 
yig‘ganlik va sug‘urtalanuvchilarga xizmat ko‘rsatganliklari uchun mehnatiga haq 
to‘lash xarajatlari. Inkassa xarajatlari brutto-stavkadan komission tamoyillarda 
foizlar bo‘yicha hisoblanadi. 
Bartaraf (likvidatsiya) qilish xarajatlari odatda bevosita xarajat hisoblanadi 
va sug‘urta hodisasi ro‘y bergandan so‘ng amalga oshiriladi. Boshqa bevosita 
xarajatlar singari ular konkret sug‘urta turiga tegishli bo‘ladi. Bunday xarajatlar 
tarkibiga mazkur holat bilan bog‘liq bartaraf qiluvchi va ekspertni sug‘urta 
hodisasi ro‘y bergan joyga borish-kelish yo‘l xarajatlari, ekspertlarni 
rag‘batlantirish xarajatlari, sud xarajatlari va boshqalar kiradi. 
Boshqaruv xarajatlari o‘z tarkibiga sug‘urta tashkilotining ma’muriy-
boshqaruv xodimlari mehnatiga haq to‘lash xarajatlari, ma’muriy-xo‘jalik 
xarajatlari va sug‘urtani rivojlantirish xarajatlarini oladi. 
 

---

73 
6.3. Sug’urta fondlarining turlari.
Sug’urta fondlarining turlarini tavsiflashda sug‘urta munosabatlarining 
o‘ziga xos zususiyatlarini inobatga olish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Chunki, sug‘urta fondlari sug‘urta zahiralari asosida shakllanadi. Shu sababli 
sug‘urta fondlari turlarini sug‘urta zahiralari turlari bo‘yicha tasniflash mumkin:
- o‘z belgilangan muddatiga ko‘ra, sug‘urta xizmatini ko‘rsatish uchun 
olingan sug‘urta mukofotlari - zaxira sifatida. Shartnoma shartlari bo‘yicha u 
sug‘urtachi hisobiga o‘tkazilgan bo‘lsada, unga muvofiq ravishdagi xizmat hali 
ko‘rsatilmagan bo‘lib, bu summaning bir qismi «hali ishlab topilmagan» 
hisoblanadi. Sug‘urta mukofoti «ishlab topilgani»dan so‘ng, uning bir qismi ogoh 
etish zaxirasiga o‘tkaziladi, ular belgilangan tartibda daromad(foyda) solig‘iga 
tortiladi.
- zararlarni qoplash zaxiralari. Uning hajmi potensial to‘lovlar hamda 3 foiz 
atrofidagi tadbirlarni olib borish uchun ajratilgan xarajatlar summasidan iborat 
bo‘ladi. Sug‘urta holatiga ko‘ra, sug‘urtalanuvchining arizasiga binoan, sug‘urtachi 
zaxiradan qoplama summasini to‘lash uchun tayyorlaydi, ammo ko‘rilgan zarar 
sabablarini aniqlashtirish natijasida sug‘urtalanuvchining aybi bilan sug‘urta 
hodisasi yuz bergan bo‘lsa, qoplama to‘lanmasligi ham mumkin.
- ogoh etuvchi tadbirlar uchun zaxira. Bu zaxira maqsadli bo‘lib, uni xarajat 
qilish maxsus vakolatli Davlat organi tomonidan ishlab chiqilgan nizomga ko‘ra 
amalga oshiriladi. Mazkur tadbirlar sug‘urtalanuvchi bilan kelishilgan holda olib 
boriladi. Bu tadbir sug‘urtalanuvchi tomonidan bajariladi, sug‘urtachi esa uni 
moliyalashtiradi xolos.
Zaxiralarning yana boshqa turlari ham mavjuddir. 
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, sug‘urta tashkiloti tomonidan sug‘urtalash, 
o‘zaro sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash operatsiyalarini amalga oshirishda, 
boshqa iqtisodiy faoliyatdan farqli ravishda, sug‘urta xizmati o‘ziga xoslikka 
egadir
1
. 
1
Qarang:O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi 914, 929, 930, 939, 941, 959, 960-moddalar. Т.: Adolat, 
1996 y. 408-433 betlar.

---

74 
Har bir shartnoma bo‘yicha sug‘urta xizmati tannarxini aniqlash imkoniyati 
cheklangan. Negaki, sug‘urta tashkiloti o‘z faoliyatining moliyaviy natijalarini har 
bir shartnomaga ko‘ra emas, balki jami sug‘urta turlari bo‘yicha amalda bo‘lgan 
barcha shartnomalarning umumiy summasiga asoslanib aniqlaydi. 
O‘zbekiston Respublikasida amaldagi qonunchilikka binoan, sug‘urta 
tashkilotlari tomonidan bir vaqtning o‘zida hayot sug‘urtasi va umumiy sug‘urtani 
amalga oshirishlari, xuddi xalqaro amaliyotda bo‘lgani kabi, man etilgan
1
. Sug‘urta 
shartnomasi shartlarida qayd etilgan sug‘urta hodisasi yuz berishi oqibatida 
ko‘rilgan zarar qoplanishi shart. Buning uchun sug‘urta tashkiloti maqsadli zaxira 
mablag‘laridan foydalanadi. 
Yuqorida bayon etilgan sug‘urtaning nazariy-uslubiy asoslaridan kelib 
chiqib, shuni ta’kidlash lozimki, sug‘urtachining asosiy maqsadi aynan zaxira 
mablag‘laridan samarali foydalanishi orqali daromad olishga qaratilgandir.
Bugungi kunga kelib, mamlakatimizda sug‘urtaning tub ma’noda 
tadbirkorlik faoliyatiga aylanishi uchun quyidagi ma’lum shartlar bajarilishi talab 
etiladi: 
- birinchidan, sug‘urta faoliyati bilan shug‘ullanuvchi ixtisoslashgan 
tashkilot sug‘urta xizmatini ko‘rsatishi hamda raqobatli muhitda muvaffaqiyatli 
ishlashi uchun o‘z moliyaviy barqarorligini mustahkamlashi, filiallar tarmog‘ini 
kengaytirishi; 
-  ikkinchidan, yuridik va jismoniy shaxslarning sug‘urta zaxirasini 
shakllantirish jarayonida bevosita ishtirok etish imkoniyatlarini kengaytirishi, ayni 
vaqtda ular tomonidan sug‘urta xizmatiga talabning ham yuqori bo‘lishiga 
erishishi;
- uchinchidan, turli mulkchilik shaklidagi iqtisodiyot sub’ektlar, xususan, 
davlat (budjet mablag‘larini jalb etmagan holda) ishlab chiqarish (ish bajarish, 
xizmat ko‘rsatish) jarayonida yuz berishi ehtimol bo‘lgan risklar bo‘yicha, 
kutilmagan zarar va yo‘qotishlarni qoplash mexanizmi sifatida sug‘urta faoliyati 
rivojlanishidan manfaatdor bo‘lishi kabilar. 
1
Qarang:O’zbekiston Respublikasining «Sug’urta faoliyati»gi Qonuni, 15-modda. 

---

75 
Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, sug‘urtaga bo‘lgan talabga xo‘jalik 
yurituvchi sub’ektlar va aholining tabiiy ehtiyojlari sifatida qaramaslik lozim. 
Bizga ma’lumki, tabiiy ehtiyojlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri anglaniladi hamda har bir 
sub’ekt ularni o‘zi uchun namoyon etib, bunday ehtiyojlarini qoniqtirishga harakat 
qiladi. 
Sug‘urta va uning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini tadqiq etish shuni 
ko‘rsatmoqdaki, boshqa sub’ektlar bilan o‘zaro munosabatlarni amalga oshirishda, 
ularning ishtirokchilari ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish, ishlarni bajarish) 
jarayonidagi iqtisodiy-huquqiy va boshqa qator majburiyatlarni o‘z zimmalariga 
oladi. Bu mas’uliyat esa, sub’ektning o‘z mulki yoki mulkchilikdagi hissasi 
bo‘yicha ko‘rishi ehtimol bo‘lgan risk mavjudligidan kelib chiqib, ularning 
sug‘urta faoliyatiga bo‘lgan talabini yuzaga keltiradi. Shuningdek, iqtisodiy, 
texnologik, ekologik va boshqa shart-sharoitlarning murakkablashuvi zamirida 
qo‘shimcha risklar ham namoyon bo‘ladi.
Sug‘urta risklarining hududlarga ko‘ra, kengligi, davriyligi va xilma-xilligi, 
shuningdek, ularni oldini olish hamda qoplash sarf-xarajatlarining o‘sib 
borayotganligi ham sug‘urtaning ahamiyatini yanada oshirib, unga bo‘lgan talabni 
orttiradi. Aynan shunday talabning mavjudligi sug‘urta faoliyati natijasi foydali 
bo‘lishi va uning istiqboldagi rivoji uchun zaruriy shart-sharoitni yuzaga keltiradi.