O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti

O’zbekiston Respublikasi maqsadli fondlarsiz davlat byudjeti xarajatlarining 

tarkibi 

 

 

Ko’rsatkichlar 

 

2010 yil 

 

2011 yil 

 

2012 yil 

 

milliard so’m 

 

foiz da 

 

milliard so’m 

 

foiz da 

 

milliard so’m 

 

foiz da 

 

Davlat byudjeti 

xarajatlari, 

milliard so’m 

 

13733 

 

100 

 

16991 

 

100 

 

21571 

 

100 

 

Ijtimoiy soha 

va aholini 

ijtimoiy 

qo’llab-

 

8 113 

 

59,1 

 

10112 

 

59,5 

 

12513 

 

58 

---

quvatlash 

xarajatlari 

 

Iqtisodiyot 

xarajatlari 

 

1 573 

 

11,5 

 

1952 

 

11,5 

 

2372 

 

11,0 

 

Markazlashgan 

investitsiyalarni 

moliyalashtirish 

 

825 

 

6,0 

 

950 

 

5,7 

 

1059 

 

4,9 

 

Тa’lim va 

tibbiyot 

muassasalarini 

rekonstruksiya 

qilish, kapital 

ta’mirlash va 

jihozlash 

fondiga 

ajratmalar 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

264 

 

1,2 

 

Davlat 

hokimiyati va 

boshqaruvi 

organlari, sud 

organlari 

xarajatlari 

 

352 

 

2,6 

 

472 

 

2,7 

 

629 

 

2,9 

 

Fuqarolarning 

o’zini o’zi 

boshqarish 

organlari 

 

119 

 

0,9 

 

152 

 

0,9 

 

191 

 

0,9 

 

Vazirlar 

Mahkamasining 

zaxira 

jamg’armasi 

 

54 

 

0,4 

 

57 

 

0,3 

 

70 

 

0,3 

 

Boshqa 

xarajatlar 

 

2 692 

 

19,6 

 

3290 

 

19,3 

 

4471 

 

20,7 

 

Davlat 

byudjetining 

 

-616 

 

 

 

-812 

 

 

 

957 

 

 

---

rejalashtirilgan 

taqchilligi 

 

YaIMga 

nisbatan foizda 

 

-1,0foiz 

 

 

 

-1,0foiz 

 

 

 

1foiz 

 

 

 

 

Manba: O’zR Moliya vazirligi. 

Mahalliy byudjet hokimiyat quyi organlarining (viloyat, tuman va shahar) 

byudjetlaridan iborat bo’lib, bunday bo’linish mavjud moliyaviy resurslarni nisbatan 

to’laroq jalb qilish va ulardan samarali foydalanish imkonini beradi. Hokimiyat quyi 

organlari byudjetining daromadlari o’z hududidagi korxonalar daromadi, aholidan 

olinadigan soliqlar, mulk soliqlari va shu kabilar orqali shakllanadi. 

Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari muvozanatda bo’lishini taqozo qiladi. 

Lekin ko’pchilik hollarda davlat byudjeti xarajatlarining daromadlardan ortiqchaligi 

kuzatiladi, buning oqibatida byudjet taqchilligi ro’y beradi. Bu holning sabablari ko’p 

bo’lib, ularning ichida, davlatning jamiyat hayotining barcha sohalaridagi rolining 

uzluksiz o’sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining kengayishi alohida o’rin 

tutadi. 

Byudjet taqchilligining o’sishi yoki kamayishi mutloq miqdorda va uning yalpi ichki 

mahsulot (YaIM)ga nisbatida aniq namoyon bo’ladi(2-jadval). 

 

2-jadval 

 

Davlat byudjetining bajarilish darajasi 

(YaIMga nisbatan %da) 

 

 

 

Ko’rsatkichlar 

 

2000 

 

2001 

 

2002 

 

2003 

 

2004 

 

2005 

 

2006 

 

2007 

 

2008 

 

Defitsit (-) 

 

-1,0 

 

-1,0 

 

-0,8 

 

-0,4 

 

-0,4 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Profitsit (+) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

+0,1 

 

+0,5 

 

+1,1 

 

+ 

 

Manba: O’zR Moliya vazirligi va VMning yil yakunlari materiallari. 

Byudjet taqchilligining o’zgarishi xo’jalik kon’yunkturasidagi joriy tebranishlar, ishlab 

chiqarishdagi davriy inqiroz va yuksalishlarni ham aks ettiradi, inqirozlar davrida davlat 

byudjet mablag’lari hisobidan iqtisodiyotning ma’lum sektorlarini moliyaviy ta’minlab 

turishga, umumdavlat ahamiyatiga ega bo’lgan tarmoqlarda investitsiyalar hajmini saqlab 

---

turishga majbur bo’ladi. 

 

O’rnatilgan xalqaro standartlarga ko’ra byudjet taqchilligi YaIMning 5% darajasidan 

oshmasligi lozim. Byudjet taqchilligi asosan davlat qimmatli qog’ozlarini sotish, 

nobyudjet fondlari (sug’urta fondi, ishsizlik bo’yicha sug’urtalash fondi, pensiya 

fondi)dan qarz olish ko’rinishidagi davlatning ichki va tashki qarzlari hisobiga qoplanadi. 

 

Byudjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash)ning muhim ko’rinishlaridan biri davlat 

krediti hisoblanadi. 

 

Davlat krediti deganda, davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida maydonga tushadigan 

barcha moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar yig’indisi tushuniladi. 

 

Moliyaviy resurslarni davlat tomonidan qarzga olishning asosiy shakli – bu davlat qarz 

majburiyatlari (zayomlari)ni chiqarish hisoblanadi. Ularni joylashtirish jarayonida 

davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining vaqtincha bo’sh turgan pul 

mablag’larini jalb qiladi. 

Davlat o’z majburiyatlarini nafaqat xususiy sektorda joylashtirishi, balki ularni Markaziy 

bankda hisobga olishi ham mumkin. Shuningdek, davlat o’z faoliyatini moliyaviy 

resurslar bilan ta’minlashda ssuda kapitallarining ham milliy bozoridan, ham tashqi 

bozoridan qarz olishi mumkin. 

Davlat byudjeti daromadlar qismining asosiy manbai bo’lib soliqlar hisoblanadi. Soliq 

iqtisodiy kategoriya sifatida, sof daromadning bir qismini byudjetga jalb qilish shakli 

bo’lib, moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismini tashkil qiladi. 

 

Soliq - bu davlatning o’z vazifalarini amalga oshirishi uchun zarur bo’lgan moliyaviy 

mablag’larni shakllantirish maqsadida jismoniy va huquqiy shaxslardan byudjetga 

majburiy to’lovlarni undirish shaklidir. 

 

Davlat tomonidan olinadigan soliqlar hamda ularning tashkil qilinish shakl va usullari 

birgalikda soliq tizimini tashkil qiladi. 

Milliy iqtisodiyotda soliqlar quyidagi uchta muhim vazifani bajaradi: 

 

 

- davlat xarajatlarini moliyalashtirish (fiskal vazifasi); 

- ijtimoiy tanglikni yumshatish (ijtimoiy vazifasi); 

- iqtisodiyotni tartibga solish vazifasi. 

 

Hozirgi davrda umumiy tendensiya bo’lgan davlat sarflarining va shunga mos ravishda 

soliq hajmining o’sib borishini quyidagi omillar taqozo qiladi.