Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

 
42-rasm. Kapillyar naychada balandga koʻtarilgan suyuqlikning 
muvozanat holati. 
Suyuqlik shishani toʻliq ravishda hoʻllasa ( ), bu holda boʻladi va 
Jyuren tenglamasi quyidagi oddiy shaklni oladi: 
2
h
r gd



bu yerda, d- suyuqlik zichligi: suv uchun d

1 g

cm
3
; 

73 erg

cm
2
; r- naycha 
radiusi, g

981 sm

sek
2
ekanligini nazarda tutsak, 

>0 boʻlganligi uchun kolloid 
zarracha radiuslariga teng radiusli kapillyarlarda suyuqlik juda katta balandlikka 
koʻtarilishini hisoblab chiqarish mumkin. Shuning uchun ham yer osti suvlarining 
tuproq kapillyarlari orqali koʻtarilishi yerda oʻsimlik olamining mavjudligini 
ta‘minlaydi. 
Bu formuladan yana shu narsa koʻrinadiki, kapillyarning radiusi qancha 
kichik boʻlsa, suyuqlik shuncha baland koʻtariladi. Qishda tuproq ezilib, 
zichlashganligi sababli, radiusi kichik kapillyarlar soni ortadi va buning natijasida 
qish mavsumi mobaynida tuproqda yigʻilgan suv shu kapillyarlar orqali tez 
koʻtalib bugʻlanib ketadi. Tuproqda namlikni saqlab qolish uchun Yer erta bahor 
faslida barona qilinadi. Bunda kapillyarlar buzilib, suvning bugʻlanishi kamayadi. 
Natijada tuproqda namlik koʻp saqlanib qoladi va ekinlardan yaxshi hosil olinadi. 
Tomson (Kelvin) tenglamasi boʻyicha 

, 

fazalardagi bosimlar orasidagi farq 
ham suyuqlikning sirt tarangligi (

) va molekulyar massasiga (M) bogʻliq: 
)
(
2
ln
0
'
r
RT
GV
p
p



Agar biror sirtga bir tomchi suyuqlik tomizilsa, ba‘zan sirtga yoyilib ketadi, 
ba‘zan oʻsha tomizilgan joyida turaveradi. Tomchi jism sirtida yoyilib ketishligi 
uchun tomchi moddasi bilan sirtni tashkil qilgan modda orasidagi adgezion effekt 

---

89 
oʻsha suyuqlik zarrachalari orasidagi kogezion effektdan ortiq boʻlishi kerak, 
ya‘ni: 
Garkins bu ayirmani suyuqlikning yoyilib ketish koeffitsienti «f» deb atadi. 
Temperatura koʻtarilganda yoki sirt-faol modda qoʻshilsa koʻpincha adgeziya 
effekti kuchayib, kogeziya effekti pasayadi. U holda yoyilib ketmaydigan suyuqlik 
tomchisi yoyilib ketishi mumkin. Suv sirtida oʻz-oʻzicha yoyiladigan suyuqlik 
monomolekulyar qavatni hosil qiladi. Demak, suyuqlikning yoyilishi ham boshqa 
hodisalar (adsorbsiya, adgeziya, kogeziya, hoʻllanish, flotatsiyalar) kabi sirt 
taranglik kuchiga bogʻliq boʻladi. 
RTdr
M
P
P
o

2


P° - suyuqlikning tekis sirtdagi normal bosimi; 

P- sferik sirtdagi suyuqlik bosimi 
bilan tekis sirtdagi suyuqlik bosimi orasidagi ayirma; M – suyuqlikning 
molekulyar massasi; d – suyuqlik zichligi; g – kapillyar nay radiusi; R- konstanta, 
T-harorat.
Suyuqlikning kapillyar naychada kо‗tarilishiga asoslanib, sirt taranglikni 
aniqlashning eng muhim usuli yaratilgan. Buning uchun quyidagi formuladan 
foydalaniladi: 
bu yerda, σ–aniqlanishi kerak bо‗lgan suyuqlikning sirt tarangligi, h– uning 
kapillyar naycha ichida kо‗tarilish balandligi, d–zichligi, σ
0
– suvning sirt 
tarangligi, h
0
– suvning kо‗tarilish balandligi, d
0
–suvning zichligi.