Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

n – C
6
H
14
, kal/g 
TiO
2 
rutil 
550 
240 
— 
135 
A1
2
O
3
400-600 
— 
— 
100 
SiO
2
400-600 
270 
— 
10 
BaSO
4
490 
220 
–– 
– 
Teflon-b 
6 
— 
— 
47 
Agar-agar 
44,8 
— 
1,28 
– 
Suyuqlikka kapillyar naycha tushirilganida naycha ichidagi sirt qavariq 
bо‗lsa, sirtda turgan molekulani suyuqlik ichiga tortadigan molekulalar soni tekis 
sirtdagiga qaraganda kamroq bо‗ladi. Lekin, botiq sirtda turgan molekulani 
suyuqlik ichiga tortadigan molekulalar soni tekis sirtdagiga qaraganda kо‗proq 
bо‗ladi. Binobarin, botiq sirt bо‗lgan holda molekulalar orasidagi о‗zaro tortishuv 
kuchliroq ifodalanadi. Shu sababdan qattiq jism hо‗llanganida suyuqlik sirtining 
tekis holati bilan sferik holatida namoyon bо‗ladigan bosimlar orasida kapillyar 
bosim yuzaga chiqadi. Uni ∆P bilan ifodalasak, quyidagi tenglamaga ega bо‗lamiz: 
Bunda, 
– sferik sirtli suyuqlik bosimi,
- tekis sirt hosil qiluvchi 
suyuqlik bosimi. 
7.2-§. Kapillyar kondensatlanish. Adsorbsiya. Adsorbsion muvozanat. 
Kapillyar bosim va kapillyar kondensatsiya. Sirt hodisalardan yana biri - 
kapillyar hodisalar boʻlib, u bir-biriga tegib turgan fazalarning sirti hosil 
boʻlishiga sirt taranglik ta‘sir etishi natijasida sodir boʻladigan hodisadir. Masalan, 
ingichka nay suyuqlikka botirilganida, suyuqlik sirtining naycha devori bilan 
oʻzaro ta‘siri natijasida naycha ichidagi suyuqlik sirti botiq yoki qavariq menisk 

---

87 
hosil qiladi. Suyuqlik naycha devorini hoʻllaydigan boʻlsa suyuqlik sirtida botiqlik, 
hoʻllamaydigan boʻlsa qavariqlik paydo boʻladi. Tekis sirtli chegara bilan sferik 
chegara orasidagi farq shundaki, sirt taranglik kuchining sirtga perpendikulyar 
yoʻnalgan tarkibiy qismi tekis chegara uchun nolga teng, lekin sferik chegara 
uchun nolga teng emas. Shu sababli bir-biri bilan sferik sirt orqali chegaralanib 
turgan 

- fazadagi bosim 

- fazadagi bosimga teng emas. Ular orasidagi ayirma 

P kapillyar bosim atamasi bilan yuritiladi. 
Laplas о‗zgarmas haroratda ushbu jarayonni tekshirib, kapillyar bosim ikki 
kattalikka bog‗liq ekanligini kо‗rsatdi. Ulardan biri suyuqlikning sirt tarangligi, 
ikkinchisi suyuqlik qattiq jismni hо‗llaganida hosil bо‗ladigan sferik sirtning 
radiusidir. Laplas tenglamasi boʻyicha kapillyar bosim - suyuqlik sirt tarangligiga 
(

) toʻgʻri proporsional va sferik sirtning radiusiga (P) teskari proporsionaldir: 
R
P

2


 
Bu yerda, σ - sirt taranglik, R – sferik sirt radiusi. Bu tenglamadan kо‗ramizki, 
tekis sirt hosil bо‗lganida ∆P = 0 bо‗ladi, qavariq sirtli holat uchun ∆P>0; ∆P 
musbat qiymatga, botiq sirtli holatda ∆P<0; ∆P manfiy qiymatga ega bо‗ladi. 
Laplas tenglamasining kо‗rsatishicha, hajmiy fazalar orasida ∆P kapillyar bosim 
sirt taranglik ortishi bilan ortadi, lekin sferik radius ortganda kamayadi.
Yana shuni ham aytib о‗tish kerakki, Laplas tenglamasiga asoslanib, 
suyuqliklarning sirt tarangligini о‗lchash uchun pufakchalarning eng katta bosimini 
aniqlash usuli yaratilgan. (42-rasm). 
Suyuqlikning koʻtarilish balandligi «h» sirt tarangligiga, chet burchak 
kosinusiga 
, kapillyar radiusiga (r) va suyuqlik zichligiga (d) bogʻliq (Jyuren 
tenglamasi): 
 
)
(
cos
2
)
(




d
d
g
r
h



 
Agar 

faza havo yoki bugʻ boʻlsa, bu tenglamadagi 
ni e‘tiborga olmaslik 
mumkin. Agar suyuqlik shishani hoʻllamasa (ya‘ni, 
boʻlganida), h<0 
boʻladi, binobarin, bu holda suyuqlik kapillyarda balandga koʻtarilmaydi, balki 
suyuqlik sirti pasayadi. 

---

88