O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi r. D. Do‘smuratov

 
 
 
 
 
1.6-rasm. Buxgalteriya hisobi axborotlaridan foydalanuvchilarning 
turkumlanishi 
Buxgalteriya hisobi axborotlaridan 
foydalanuvchilar  
Ichki foydalanuvchilar 
Tashqi foydalanuvchilar  
Korxona boshqaruv organi 
(Direktor, bosh director, 
direktorlar kengashi, kuzatuv 
kengashi) 
Mulkdorlar, aksiyadorlar 
Tarkibiy bo‘linma rahbarlari 
Bevosita moliyaviy manfaatdor 
(investorlar, mol etkazib beruvchilar, 
xaridotlar va b.) 
Bevosita moliyaviy manfaatdor 
bo‘lmagan (DSI, fond bozori 
ishtirokchilari, iqtisodiyotni 
boshqarish organlari)  
Moliyaviy manfaati yo‘q 
(statistika organlari, kasaba 
uyushmalari va b.) 

---

 
 
20
Bunday axborotdan foydalanuvchilar ikkita katta guruhga: ichki 
foydalanuvchilar va tashqi foydalanuvchilarga bo‘linadi.  
Birinchi guruh ichki foydalanuvchilarni tashkil etadi. Keng 
ma’noda ularga korxona ma’muriyati, uning menejerlari va nihoyat 
korxona xodimlari kiradi. Korxona ma’muriyati boshqaruv qarorlarini 
qabul qilishning barcha bosqichlarida: biznes-reja tuzish, nazorat va 
boshqaruv funksiyasining o‘zining samaradorligini baholashda hisob 
axborotlaridan foydalanadi.  
Bevosita moliyaviy manfaatdor bo‘lgan tashqi foydalanuvchilar – 
bu qarz beruvchilar, kreditorlar, mol etkazib beruvchilar va xaridorlar, 
bo‘lg‘usi aksiyadorlar, ularning konsultantlari.  
Tashqi foydalanuvchilarni eng avvalo, quyilgan kapitalning 
qoplanishi qiziqtiradi: qarzlar qaytarilishi, foizlarni ham qo‘shgan holda; 
tovarlar shartnoma bahosining to‘lanishi; dividendlarning olinishi; 
ishbilarmonlik aloqalarini yo‘lga quyishning iqtisodiy maqsadga mu-
vofiqligi va h.k. Mol etkazib beruvchilar va boshqa tijorat kontragentlari 
sotilgan mahsulot, ish va xizmatlar uchun pul mablag‘larining o‘z 
vaqtida olinishi to‘g‘risida shak-shubhasiz xulosaga kelishga imkon 
beradigan hisob axborotlarini olishdan manfaatdordirlar.  
Bevosita moliyaviy manfaatdor bo‘lmagan tashqi foydalanuvchilar 
– bu birinchi navbatda soliq organlari. Ularning asosiy vazifasi soliqlar 
va boshqa to‘lovlar (bojxona to‘lovlari, jarimalar va boshqalar) ni 
yig‘ishdan iborat.  
Moliya bozorining ishtirokchilari – investorlarni emitent qimmatli 
qog‘ozining daromadliligi (kotirovkasi), asosan aksiya sotib olish bilan 
bog‘liq risk (tavakkalchilik) darajasi qiziqtiradi. Aksiyalar va boshqa 
qimmatli qog‘ozlarning sotilish va sotib olinish bahosi o‘rtasidagi 
farqqa, vositachilik xizmatlari ko‘rsatishda uning ishtirokchilari o‘z 
moliyaviy natijalarini shakllantiradi. Emitentning qimmatli qog‘ozlariga 
bo‘lgan talab va taklif uning moliyaviy barqarorligiga bog‘liq holda 
aniqlanadi. 
Moliya bozorining professional ishtirokchilari, moliyaviy 
barqarorlik darajasini, mulkdorlarning fond birjasida ro‘yxatga olingan 
va e’lon qilingan moliyaviy hisobotlaridagi ma’lumotlar asosida 
aniqlashlari mumkin.  
Davlat organlari – bu mamlakat iqtisodiyotini boshqaruv organlari 
(Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar, inves-
titsiyalar va savdo vazirligi, Davlat statistika komiteti va b.) bo‘lib, ular 
hisob va moliyaviy axborotlarni milliy iqtisodiyotning tarmoqlari va 

---

 
 
21
alohida ishlab chiqarishlarning rivojlanishini bashorat qilish, nisbatlarni 
va o‘sish sur'atini aniqlash, yalpi daromadni hisob-kitob qilish va boshqa 
shunga o‘xshash statistik ko‘rsatkichlarni hisob-kitob qilishga zarur 
bo‘lgan me’yorda o‘rganish bilan shug‘ullanadilar.  
Moliyaviy manfaati bo‘lmagan buxgalteriya hisobi axborotidan 
foydalanuvchilar guruhiga auditorlik tashkilotlari, kasaba uyushmalari, 
yollangan shaxslar, davlat muassasalari va shu kabilarni kiritish mum-
kin. 
Kasaba uyushmalari xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hi-
sobotini uning bilan jamoa shartnomasi tuzish yoki muddatini uzaytirish 
maqsadga muvofiqligi nuqtai nazaridan o‘rganadilar.  
Mahalliy davlat muassasalari va aholi korxonalar moliyaviy hi-
sobotlari bilan ularning moliyaviy holati va ijtimoiy-iqtisodiy muam-
molarni ayrim tumanlar, fuqarolar yig‘ini va boshqalar doiralarida hal 
eta olishlari nuqtai nazaridan qiziqadilar.  
Shunday qilib, hisob axborotlari moliyaviy hisobotda muayyan 
xo‘jalik yurituvchi subyekt moliya-xo‘jalik faoliyati natijalarini 
ko‘rsatilgan yo‘nalishda ochib berishi uchun, buxgalteriya hisobining 
butun metodologiyasi axborotdan foydalanuvchilar tomonidan belgilan-
gan maqsadlarni amalga oshirishga qaratilishi lozim. Ayni vaqtda bux-
galteriya axborotlaridan foydalanuvchilar o‘rtasida raqobatli muhit 
mavjud bo‘lgan va uning tijorat sirini saqlash obyektiv zarurati, hisob 
axborotlarining mazmuniga ichki va tashqi foydalanuvchilar tomonidan 
quyiladigan talablardan kelib chiqqan holda bozor iqtisodiyotida bux-
galteriya hisobining ikkita turi mavjud: boshqaruv hisobi va moliyaviy 
hisob.  
Boshqaruv hisobi ichki foydalanuvchilar-xo‘jalik yurituvchi 
subyektni boshqaruvchi menejerlar uchun axborotlarni tayyorlaydi.  
Moliyaviy hisob tashqi foydalanuvchilar uchun axborot taqdim et-
ishni maqsad qilib qo‘yadi. Shuning uchun uning negizida shakllanadi-
gan moliyaviy hisobotda tijorat siri bo‘lmaydi va e’lon qilinishidan oldin 
uning ishonchliligi mustaqil auditorlik tashkiloti tomonidan tekshiriladi.