O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi r. D. Do‘smuratov

 
Dt                                           Kt 
   
1) 70000 
 
1) 30000 
 
«Ehtiyot qismlar» 
        schoti                 
 Dt                            Kt  
1) 40000 
 
 
2.5-rasm. Murakkab buxgalteriya yozuvi (provodkosi) 
 
Yuqorida keltirilgan schotlardagi yozuvlardan ko‘rinib turibdiki, 
xo‘jalik muomalasini aks ettirishda uchta schot qatnashgan, ya’ni 
muomala summasi ikkita schotning debetiga va bir schotning kreditiga 
yozilgan. Bunda buxgalteriyadagi ikki yoqlamalik tamoyili, ya’ni bir xil 
summani tegishli schotlarning debet va kredit tomonlarida aks ettirish 
buzilmagan. Xo‘jalik muomalalarini qayd qilishda hisob ishlarini 
qisqartirish maqsadida murakkab yozuvlardan foydalaniladi. Lekin, bir 
vaqtning o‘zida bir necha schotlar ham debetlanib, ham kreditlanuvchi 
yozuvlar bo‘lishi mumkin emas. Bunday yozuvlarda schotlar orasidagi 
o‘zaro bog‘liqliklarni ko‘rib bo‘lmaydi va aks ettirilgan xo‘jalik 
muomalasining mohiyati buziladi. 
Schotda yangi qoldiq chiqarish uchun avvalo uning debeti va 
kreditidagi summalarni jamlash zarur. Debet bo‘yicha jami summa 
(boshlang‘ich qoldig‘isiz) schotning debet oboroti, kreditning jami 
summasi (boshlang‘ich qoldig‘isiz) kredit oboroti deyiladi. 
1-misol. Balansning «Nomoddiy aktivlar» moddasida hisobot davri 
boshiga 100 000 so‘m ko‘rsatilgan. 0400-«Nomoddiy aktivlar schotini 
ochganda ushbu summa boshlang‘ich qoldiq sifatida schotning debet 
tomoniga yoziladi. Hisobot davrida korxonada quyidagi xo‘jalik 
muomalalari ro‘y bergan:  
1. 
Minyeral suv ishlab chiqarish uchun litsenziya olindi. 
 
Litsenziya qiymati 80 000 so‘m. 
2. 
Mahsulotning yangi turini ishlab chiqarishni o‘zlashtirish 
uchun patent boshqa korxonaga sotildi. Patentning balans qiymati 
90 000 so‘m. 
3. 
Belgilangan tartibda 200 000 so‘mga litsenziya ro‘yxatdan 
o‘tkazildi va balans kirim qilindi.. 

---

 
 
56
4. 
Boshqa korxona ustav kapitaliga ulush sifatida «Nou-xau» 
kiritildi (qiymati 120 000 so‘m) 
Nomoddiy aktivlarning kirim bilan bog‘liq barcha muomalalarni 
0410-«Patentlar, litsenziyalar va nou-xau» schotining chap, ya’ni debet 
tomoniga, chiqimi esa schotning qarama-qarshi tomoniga, ya’ni 
kreditiga yoziladi 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, 80 000 so‘m va 200 000 so‘mni 
0410-«Patentlar, litsenziyalar va nou-xau» schotining debet tomoniga, 
90 000 so‘m va 120 000 so‘mni esa kredit tomoniga yozish kyerak. 
Yozilgan summalarni hisoblaymiz.  
Schot debeti bo‘yicha oborot 280 000 so‘mni (80 000 so‘m Q 
20 000 so‘m), krediti bo‘yicha— 210 000 so‘mni (90 000 so‘m Q 
120 000 so‘m) tashkil qiladi. Yakuniy qoldiq 170 000 so‘mga (100 000 
so‘m Q 280 000 so‘m — 210 000 so‘m.) teng bo‘ladi.  
0410-«Patentlar, litsenziyalar va nou-xau» schotining ushbu 
muomalalardan keyingi ko‘rinishi quyidagicha bo‘ladi:  
0410-«Patentlar, litsenziyalar va nou-xau» schoti  
 
Debet 
 
        
 
 
 
 
 
 
 
               Kredit 
Boshlang‘ich qoldiq 100 000 
1) Litsenziya olindi …… 80 000  
3) Litsenziya ro‘yxatdan  
o‘tkazildi va kirim qilindi 200 000  
2. Patent sotildi ……......90 
4. Boshqa korxona ustavi  
ta’sischi sifatida nou-xau  
kiritildi………. ... 120 
Jami kirim  
(debet oborot) 280 000  
Jami chiqim qilindi  
(kredit oborot) …..............210 000  
Yakuniy qoldiq ………. 170 000  
 
 
Oxirgi qoldiq manfiy bo‘lishi mumkinmi degan savol tug‘iladi? 
Ha, mumkin. Bu ko‘p hollarda, agar u yoki bu aktiv hisobot oyining 
oxirgi sanalarida mol yetkazib beruvchi tomonidan daqdim etilgan hu-
jjatlarsiz qabul qilingan hollarda bo‘lishi mumkin. Bunday vaziyatda 
mazkur davrda xarajatlar qilinganda salbiy qoldik chiqdi. Shunga 
qaramasdan, aktiv schotning umumiy tuzilishini buzmaslik uchun, hi-
sobot oyining oxiriga bunday qoldiq baribir schotning debet tomoniga, 
ammo qizil siyoh bilan yoziladi. 
Kelgusi hisobot oyida mol yetkazib buruvchi hujjatlari olinishi bi-
lan bunday nomuvofiqlik tuzatiladi. 
Schotlarda qoldiq (saldo) chiqarishni matematik modellar orqali 
ifodalash mumkin. Oldingi belgilar va misoldan foydalanib, aktiv 

---

 
 
57
schotlarda oxirgi qoldiq (saldo) chiqarishning matematik modelini quyi-
dagicha tuzamiz: 
 
                                 S'
dt
+DO
to
-KO
to
=S''
dt 
,   
 
 
    (9)
 
 
Ushbu model aktiv schotning ma’lum sanaga bo‘lgan debet 
qoldig‘i boshlang‘ich qoldiqqa shu schotning ma’lum vaqt oralig‘idagi 
debet oborotini qo‘shib, shu vaqt ichidagi kredit oborotini ayrilganiga 
teng deb o‘qiladi. 
Passiv schotlarda oxirgi qoldiq chiqarish uchun kreditdagi bosh-
lang‘ich qoldiqqa kredit oborotini qo‘shib, hosil bo‘lgan summadan de-
bet oboroti ayriladi. Passiv schotlarda manbalarning ko‘payishi kreditda, 
kamayishi esa debetda ko‘rsatilishi sababli qoldiq faqat kreditda yoki 
nolga teng bo‘lishi mumkin. 
2-misol. Balansning «Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzdorlik» 
moddasida hisobot davri boshiga 190 000 so‘m qoldiq ko‘rsatilgan. 
Joriy hisobda ushbu modda 6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz» 
schotiga to‘g‘ri keladi. Hisobot davrida korxonada quyidagi xo‘jalik 
muomalalari ro‘y bergan:  
1. 
Budjetga daromad solig‘i bo‘yicha qarzdorlik aks ettirildi 
400 000 so‘m. 
2. 
Hisob-kitob schotidan o‘tkazish yo‘li bilan 120 000 so‘m 
qarzdorlik uzildi.  
3. 
Moliya organlarining yakuniy hisob-kitoblariga ko‘ra bud-
jetga to‘lovlar bo‘yicha qarzdorlik 80 000 so‘mga ko‘paydi.  
4. 
Budjetga qarzdorlik bankdan 160 000 so‘m ssuda olish yo‘li 
bilan uzildi.  
Korxonaning budjetga to‘lanmagan majburiyatlari bo‘yicha  bosh-
lang‘ich qoldig‘i 190 000 so‘m 6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz» 
schotining kredit tomoniga yoziladi. Schotnng shu tomonida korxonan-
ing soliq organlari oldidagi majburiyatlarining 480000 so‘mga kupayishi 
aks ettiriladi (400000 so‘m + 80000 so‘m). Qarzlarning 280000 so‘mga 
(120000 so‘m + 160000 so‘m) kamayishi qarama-qarshi tomonda, ya’ni 
debetida ko‘rsatiladi. 
Schotning oxirgi qoldig‘i 390000 so‘mni tashkil etadi (190000 
so‘m Q 480000 so‘m – 280000so‘m). 
6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz» passiv schotining 
ko‘rinishi qo‘ydagicha: 
 

---

 
 
58
6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz» schoti  
 
Debet 
Kredit
Boshlang‘ich qoldiq ……….. 190 000  
2) qarz uzildi ………..120 000  
3) qarz uzildi ……….. 160 000  
1) qarz aks ettirilishi …400 000  
3) qarz ko‘payishi … 80 000  
Jami kamaydi  
(debet oborot)………….280 000  
Jami hisoblandi  
(kredit oborot) …………. 480 000  
 
Budjetga to‘lanmagan qarz  
bo‘yicha yakuniy qoldiq .... 390 000  
 
Endi istalgan passiv schot bo‘yicha oxirgi qoldiq chiqarishning 
matematik modelini ko‘rib chiqamiz. U quyidagicha bo‘ladi: 
 
                               S'
kt
+KO
to
-DO
to
=S''
kt
, 
 
 
 
  (10)
 
 
Ushbu model passiv schotning ma’lum muddatga bo‘lgan oxirgi 
qoldig‘i uning boshlang‘ich kredit qoldig‘iga ma’lum davr ichidagi 
kredit oborotini qo‘shib, shu davr ichidagi debet oborotining ayrilganiga 
teng deb o‘qiladi. 
Har qanday aktiv yoki passiv schot bo‘yicha oxirgi qoldiqning 
matematik modeli ikki variantda bo‘lishi mumkin. Birinchi variant. 
Boshlang‘ich qoldiq (saldo) debet bo‘lib, kredit oboroti boshlang‘ich 
qoldiq va debet oboroti summasidan kichik bo‘lganda. Unda matematik 
model quyidagicha bo‘ladi: 
 
                               S'
dt
+DO
to
-KO
to
=S''
dt,  
    
 
 
   
(11)
 
 
Agar kredit oboroti boshlang‘ich debet qoldiq va debet oboroti 
summasidan katta bo‘lsa, u holda qoldiq kreditda qoladi;