O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi r. D. Do‘smuratov

Xarajatlarni hisobga olish. Xarajatlar – mahsulot (tovar) larning 
yetkazib berilishi yoki ishlab chiqarilishi, xizmatlarning ko‘rsatilishi 
yoki xususiy kapitalining kamayishiga olib keluvchi, biroq uning qat-
nashchilar o‘rtasida taqsimlanishi bilan bog‘liq bo‘lmagan, boshqa 
faoliyat turlarining amalga oshirilishi oqibatida aktivlarning kamayishi 
yoki boshqa xil sarflanishi yoki/va qarzlarning vujudga kelishidir. Ya’ni, 
xarajatlarning asosiy alomatlaridan biri bo‘lib, ularning xususiy kapital 
summasini kamaytirishiga olib kelishi hisoblanadi. 
Pul mablag‘lari summasi (yoxud boshqa aktivlar) ning kamayishini 
yoki korxonaning tovarlarni sotib olish yoki xizmatlar haqini to‘lashi 
natijasida majburiyatlari summasining ko‘payishini aks ettiruvchi 
chiqimlar, xarajatlardan farqli ravishda kapitalning kamayishiga olib 
kelmaydi. Masalan, agar korxona tovarlarni sotib olsa yoki xizmatlar 
haqini to‘lasa – ulardan foydalanish vaqtiga qadar kapital summasining 
kamayishiga ta’sir qilmaydigan chiqimlar hosil bo‘ladi. Xarajatlar 
tovarlar yoki xizmatlardan foydalanish faktini, ya’ni, ularning xo‘jalik 
faoliyati jarayonida iste’mol qilinishini anglatadi. Masalan, fermer 
xo‘jaligi avgust oyida 100,0 ming so‘mlik minyeral o‘g‘it sotib olgan; 
shunda uning aprel oyiga bo‘lgan chiqimlari 100,0 ming so‘mni tashkil 
qilgan. Bu operatsiya schotlarda quyidagicha aks ettiriladi: 
D-t 1010-«Xom-ashyo va Materiallar» schoti – 100,0 ming so‘m,  

---

 
 
238
K-t (6010) 5110 «Hisob-kitob schoti» - 100,0 ming so‘m 
Xo‘jalik operatsiyalari natijasidagi chiqim xarajatlar tarkibiga 
kiritiladi yoki bo‘lmasa, mazkur davrning oxirida schotlarda Material-
larning qoldig‘i ko‘rinishida hisobga olinadi. Masalan, agar sotib olin-
gan mineral o‘g‘itdan xo‘jalik faoliyatida 60,0 ming so‘m summadagi 
qismi foydalaniladigan bo‘lsa, xarajatlar 60,0 ming so‘mga ko‘payadi.  
Shunday qilib, Materiallar (mineral o‘g‘it) ning ko‘payishi 
chiqimlarning ko‘payishi bilan (biroq xususiy kapital hajmining 
o‘zgarishiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi) bog‘liq bo‘lib, korxona 
faoliyatini ta’minlash uchun Materiallar (o‘g‘it) dan foydalanish esa - 
o‘z navbatida korxona kapitalini kamaytiradigan xarajatlar bilan bog‘liq. 
Chiqimlar qiymatliklarning sotib olinishi chog‘ida, xarajatlar esa – qiy-
matliklardan foydalanilganida vujudga keladi.  
Mahsulotlar (tovar) lar ishlab chiqarilishi yoki xizmatlar 
ko‘rsatilishi bilan bog‘liq xarajatlar sotilgan mahsulot (tovar, ish, xiz-
mat) larning ishlab chiqarish tannarxini tashkil qiladi va hisobotlarda 
sotishdan olingan daromadlar bilan taqqoslanadi. Mazkur hisobot 
davrida daromad olinmasligi tegishli daromadni olishni ko‘zlab, 
maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirilgan xarajatlarni kelgusi 
davrlar (3100-schotlar), tugallanmagan ishlab chiqarish (2000-schotlar) 
yoki tovar-moddiy zaxiralar (1000-schotlar va boshqalar) xarajatlari si-
fatida aktivlarga kiritilish imkonini beradi. 
Asosiy xo‘jalik faoliyatida yuzaga keladigan xarajatlardan tashqari, 
kelgusida biror-bir iqtisodiy naf keltirmaydigan xarajatlardan iborat 
zararlar ham bo‘lishi mumkin. Ularga quyidagi uchta mezondan biriga 
javob beradigan xarajatlar kiritiladi: 
— 
kelgusida ma’lum bir daromadlarni keltirib chiqarmasligi; 
— 
aktivlar sifatida tan olib bo‘lmasligi (kelgusi davrlar xarajatlari 
yoki oldindan to‘langan boshqa xarajatlarga o‘xshash); 
— 
xo‘jalik yurituvchi subyekt balansidagi mol-mulklarning 
ko‘payishiga olib kelmasligi. 
Zararlar iqtisodiy nafning kamayishiga olib kelishi (ya’ni, o‘z 
xususiyatiga ko‘ra boshqa xarajatlardan farq qilmasligi) tufayli, buxgal-
teriya hisobi standartlariga muvofiq ular ham xarajatlar deb hisoblanadi 
va hisobotda mustaqil element sifatida ko‘rsatilmaydi. Iqtisodiy mazmu-
niga ko‘ra, zararlar kutilmagan operatsiyalar yoki favqulodda hodisalar, 
shuningdek, xarajatlarning hisobot davri mobaynida daromadlar bilan 
to‘liq qoplanmasligi natijasida korxona kapitalining kamayishidan ibo-
rat. Masalan, asosiy vositalar yoxud boshqa aktivlarning sotilishidan 

---

 
 
239
olingan zararlar boshqa operatsion xarajatlar sifatida 9430-schotda aks 
ettiriladi. 
Oddiy operatsiyalarga oid xarajatlar ular vujudga kelgan hisobot 
davrida aktivlarning kamayishi yoki majburiyatlarning ko‘payishi 
ko‘rinishida, mazkur operatsiyalar bo‘yicha kelib tushgan daromadlar 
bilan bevosita aloqadorlikda aks ettiriladi. Daromadlar va xarajatlarning 
muvofiqligiga albatta rioya etilishi kyerak. Agar qilingan xarajatlar 
daromadlarning bir necha hisobot davrlari mobaynida kelib tushishini 
taqozo etsa yoki xarajatlar va daromadlar o‘rtasidagi aloqadorlik aniq 
belgilanmaydigan bo‘lsa, bunday xarajatlar hisobotda, ularni hisobot 
davrlari o‘rtasida taqsimlashga oid biror-bir asoslangan hisob-kitoblar 
asosida aks ettiriladi. Masalan, yangi mahsulotlarni o‘zlashtirishga oid 
xarajatlar. 
Joriy davrda taqsimlab bo‘linmagan xarajatlar buxgalteriya balan-
sida kelgusi davrlar xarajatlarini hisobga oluvchi schotlarda aks ettiri-
ladi. Masalan, gazeta va jurnallar uchun to‘langan yillik obuna haqi. 
Ta’kidlash joizki, buxgalteriya tamoyillari bo‘yicha xarajatlarning 
hisobotlarda aks ettirilishi soliqqa tortish qoidalari bilan hech ham 
bog‘lanmaydi. Yuqorida bayon qilingan, tan olishga mezonlariga mu-
vofiq, barcha xarajatlar, ularning soliqqa tortiladigan bazaga kiritilishi 
yoki kiritilmasligidan qat’i nazar, aks ettirilishi kyerak. 
Buxgalteriya hisobida aks ettirish maqsadida «... xarajatlar tarkibi 
to‘g‘risidagi Nizom» ga muvofiq xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan 
qilinadigan barcha xarajatlar quyidagi tarzda guruhlanadi: 
1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar. 
Bular: 
a.  bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; 
b.  bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; 
c.  boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab 
chiqarishga oid qo‘shimcha xarajatlar. 
Mahsulot (ish, xizmat) larning tannarxi o‘zida mahsulot (ish, xiz-
mat) larni ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan tabiiy resurslar, 
xom ashyo, Materiallar, yoqilg‘i, enyergiya, asosiy vositalarning amorti-
zatsiyasi, mehnat resurslari, shuningdek ularni ishlab chiqarish uchun 
sarflangan boshqa xarajatlarning qiymatini aks ettiradi. 
2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, davr xarajatlarida 
hisobga olinib, asosiy faoliyatdan olinadigan foyda hisobidan qopla-
nadigan xarajatlar;  
a) realizatsiya  xarajatlari; 

---

 
 
240
b) ma’muriy-boshqaruv xarajatlari; 
 B) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar. 
Ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan xarajat-
lar davr xarajatlari bo‘lib hisoblanadi. Ularga ma’muriy-boshqaruv 
xarajatlari, realizatsiya  xarajatlari, boshqa umumxo‘jalik maqsadlari-
dagi xarajatlar, shu jumladan, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik 
ishlariga qilingan xarajatlar kiritiladi. Mazkur xarajatlar moddasining 
xususiyati shundan iboratki, ular ishlab chiqarish jarayonining faoliyat 
ko‘rsatishi bilan bevosita bog‘liq emas, balki korxonaning tayyor 
mahsulotlari (bajariladigan ishlar, ko‘rsatiladigan xizmatlar) va boshqa 
aktivlarni sotish jarayoni bilan bog‘liqdir. 
Shuningdek, ular ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar yoki 
tovarlar hajmiga bog‘liq emas, balki ko‘proq, xo‘jalik faoliyatining 
davomiyligi, vaqti bilan bog‘liq. Ushbu xarajatlar ular yuzaga kelgan hi-
sobot davrida hisobdan chiqariladi. 
3. Xo‘jalik yurituvchi subyektning umumxo‘jalik faoliyatidan oli-
nadigan foyda yoki ko‘rilgan zararni hisob-kitob qilish chog‘ida hisobga 
olinadigan moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar: 
− 
foizlar bo‘yicha sarflar; 
− 
xorijiy valuta muomalari bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari va 
zararlar;  
− 
moliyaviy quyilmalarni (qimmatli qog‘ozlarga, sho‘ba 
korxonalarga va h.k.) qayta baholashdan ko‘rilgan zararlar; 
− 
xususiy qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va tarqatish bilan 
bog‘liq xarajatlar; 
− 
moliyaviy faoliyatga oid boshqa xarajatlar. 
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar korxonaning asosiy faoli-
yatiga kirmaydi, shuning uchun ular alohida guruhga ajratilgan. 
Ular ham, davr xarajatlari kabi, ishlab chiqarilgan yoki sotilgan 
mahsulot yoki tovarlar hajmiga bog‘liq emas va yuzaga kelgan hisobot 
davrining o‘zida hisobdan chiqariladi; 
4. Favqulodda zararlar., ular daromad (foyda) solig‘i to‘langun-
gacha bo‘lgan foyda yoki zararlarni hisob-kitob qilish chog‘ida hisobga 
olinadi.  
Biroq, soliqqa tortish uchun korxona qaysi xarajatlarini haqiqiy 
tannarxga va davr xarajatlariga kiritishi alohida ahamiyatga ega emas. 
Moliyaviy hisobda tannarx va xarajatlarni hisobga olish tartibi faqat 
soliqqa tortish maqsadida belgilanadi. 

---

 
 
241
Soliqqa tortish maqsadida xo‘jalik yurituvchi subyektning barcha 
xarajatlarini shartli ravishda uchta guruhga ajratish mumkin: 
1.   Soliqqa tortiladigan  daromadni kamaytiruvchi xarajatlar, ya’ni 
soliqqa oid qonun hujjatlari tomonidan chegirishga ruxsat etilgan 
xarajatlar. Bular tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun zarur bo‘lgan 
(davlat nuqtai nazaridan olganda) xarajatlardir. 
2.   Soliqqa  tortiladigan  daromadni  kamaytirmaydigan xarajatlar, 
ya’ni soliqqa oid qonun hujjatlarida chegirishga ruxsat etilmagan xara-
jatlar. Bular tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun zarur bo‘lib 
hisoblanmaydigan (davlat nuqtai nazaridan olganda) xarajatlardir. 
Xarajatlarning ushbu guruhiga har qanday turdagi xayriya, homiylik 
yordami mol-mulklarni tekinga berishlar, xodimlarga beriladigan har xil 
rag‘batlantirish to‘lovlari, ular uchun turli yo‘llanmalar, ovqatlanish va 
yo‘l xarajatlari, moddiy yordam, ijtimoiy-madaniy tadbirlar kiritiladi. 
Mazkur guruhga korxonaning o‘z aybi bilan yuzaga kelgan va agar 
faoliyati yaxshi tashkil qilinganda oldini olish mumkin bo‘lgan xarajat-
lar ham; masalan, mahsulot(ish va xizmat)larning sotilishidan va mol-
mulkning sotilishidan ko‘rilgan zararlar; korxona to‘lashiga to‘g‘ri kel-
gan sud chiqimlari, jarimalar, penyalar, boqimandalar, shuningdek 
tovar-moddiy qimmatliklarning buzilishi, o‘g‘irliklar (agar aybdor shax-
slar aniqlanmagan bo‘lsa) kiritiladi. Bular, shuningdek, davlat nuqtai 
nazaridan qaralganda isrofgarchilik bo‘lib hisoblanuvchi xarajatlardir: 
xizmat avtomobilidan, uyali aloqadan foydalanish xarajatlari, tadbirkor-
lik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar, shuningdek, me’yordan 
ortiqcha xarajatlardir. 
Ushbu guruhga qimmatli qog‘ozlarning chiqarilishi bilan bog‘liq 
xarajatlar va uzoq muddatli bank krediti, O‘zR Markaziy banki to-
monidan belgilangan hisob stavkalaridan ortiqcha qisqa muddatli 
kreditlarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha, shuningdek muddati kechiktiril-
gan va muddati o‘tib ketgan ssudalarga oid xarajatlar kabi moliyaviy 
faoliyat xarajatlarini kiritish mumkin. 
3. Me’yorlanadigan xarajatlar, ya’ni me’yorlari qonun hujjatlari 
bilan belgilangan xarajatlar. Bunday xarajatlar me’yorlar doirasidagi 
qismi soliqqa tortiladigan daromaddan chegirib tashlanishi mumkin; 
me’yordan ortiqcha xarajatlar esa daromad(foyda) solig‘i bo‘yicha 
soliqqa tortiladigan bazaga kiritiladi. Ularga quyidagi xarajat turlari 
kiradi: xizmat safari xarajatlari, vakillik, reklamaga oid, shaharlararo va 
xalqaro telefon aloqasiga oid xarajatlar; kadrlarni o‘qitishga oid xarajat-
lar, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiya qilinishi 

---

 
 
242
bo‘yicha chegirmalar; atrof-muhitga ifloslantiruvchi  moddalar chiqar-
ganlik uchun to‘lov, ta’til pullari, ijtimoiy va madaniy-maishiy 
obyektlarni saqlash xarajatlari, moddiy qiymatliklarning yo‘qolishi va 
kamomadiga oid va shu singari boshqa xarajatlar.