O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev

 
3.15- rasm. Vagranka jarayoni parametrlari o‗zaro bog‗lanishining nomogrammasi (t
Me
— metall 
temperaturasi, °C; Q
sol.vagr.
— vagrankaning solishtirma unumdorligi, t/soat ∙ m
2
). 
Vagrankada suyuqlantirish tugagach havo beradigan mashina (vozduxoduvka) 
to‗xtatiladi, shlak va suyuq cho‗yan chiqarib yuboriladi, vagranka tubi ochiladi 
(bunda tag va salt kolosha ag‗dariladi) va koks suv bilan o‗chiriladi. 
Vagranka ishlab turgan vaqtda turli buzuqliklar bo‗lishi mumkin. Ularning 

---

166 
vujudga kelish sabablari va bartaraf qilish choralari 3.6- jadvalda keltirilgan. 
Shlak hosil bo‘lishi va uning vagranka jarayoniga ta’siri. 
Kislotali va asosli jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlari 
Shlak hosil bo‗lishi — metallurgiya jarayonida ishtirok etadigan asosiy 
fazalardan biridir, shuning uchun uning tarkibi va xossalari suyuqlantirishning 
borishiga va olinadigan metall xossalariga sezilarli ta‘sir qilishi mumkin. 
Vagranka shlakining hosil bo‗lish manbalari quyidagilardir: Si, Mn, Fe va 
boshqa elementlar kuyindisi, futerovka sirtining erishi, shixtaning ifloslanishi 
(shixtadagi qum va begona aralashmalar), yoqilg‗i kuli, fluslar. Odatda, vagrankada 
metall massasidan 5—10% shlak hosil bo‗ladi. Shlak tarkibiga CaO, SiO
2
, A1
2
O
3
, 
MnO, FeO, MgO oksidlar, 
3.6-jadval 
Vagrankada suyuqlantirishda bo‘ladigan buzuqliklar va ularni bartaraf qilish 
choralari 
Buzuqliklar 
Sabablar 
Bartaraf qilish choralari 
1 
2 
3 
Suyuqlantirish 
boshida 
metallning 
temperaturasi 
past 
Salt koloshaning boshlang‗ich 
balandligi past; mayda 
koksning mexanik 
mustahkamligi kichik; uzoq 
vaqt yoki jadal qizdirilishi 
tufayli salt kolosha 
balandligining ko‗p pasayishi 
Bitta yoki ikkita (qo‗shaloq) 
yoqilg‗i koloshasi yuklansin; 
beriladigan havo sarfi vaqtincha 
kamaytirilsin (suyuqlantirish 
zonasiga to‗ldirma kelguncha) 
Chiqarilayotgan 
metallning 
temperaturasi 
pasaygan 
Suyuqlantirish zonasining sathi 
va qizdiriladigan havo 
temperaturasi pasaygan 
Ikkita (qo‗shaloq) yoqilg‗i 
koloshasi yuklansin; koks va 
metall kolosha vazifasining va 
dozalanishining to‗g‗ri 
tanlanganligi tekshirilsin; 
beriladigan havo temperaturasi 
ko‗tarilsin 

---

167 
Metall 
vagranka tagini 
yorib o‗tgan 
Tag tiqmasining sifati past; suv 
tagni vagrankaning suv bilan 
sovitiladigan uzellarining zich 
bo‗lmagan joylari orqali 
kelayotganda o‗pirib ketgan; 
suyuqlantirish boshida 
beriladigan havo bosimi katta 
Vagrankaga havo berish 
to‗xtatilsin; undagi jami metall 
chiqarib yuborilsin (shlakka 
qadar); o‗tga chidamli gil (letka 
tarkibli) bilan yorib o‗tilgan joy 
berkitilsin; vagrankaga suv 
tushishiga yo‗l qo‗yilmasin 
Metall letkada yoki 
suyuqlantirish 
boshida sifonli 
shlak ajratgichning 
o‗tish zonasida 
qotib qolgan 
Metallning temperaturasi 
pasaygan; letka yoki o‗tish 
kanali yomon tiqilgan (butun 
uzunligigacha emas); o‗tish 
kanali va shlak ajratgich yetarli 
darajada quritilmagan; koks 
bo‗laklari o‗tish kanaliga tushib 
qolgan 
Vagrankaga havo berish 
to‗xtatilsin; letka kislorod bilan 
kuydirib teshilsin. Zarur bo‗lsa, 
metallning temperaturasini 
ko‗tarish choralari ko‗rilsin 
Sifonli shlak 
ajratgichning o‗tish 
kanali orqali 
metallning oqib tu- 
shishi to‗xtagan 
Metall temperaturasi keskin 
pasaygan; o‗tish kanaliga koks 
bo‗lagi yoki sirti kuygan g‗isht 
tushgan 
Havo berilishi to‗xtatilsin: shlak 
ajratgichdan metall chiqarib 
yuborilsin; o‗tish kanali lomcha 
bilan tozalansin yoki kislorod 
bilan kuydirib teshilsin 
yoki vagranka darhol urib 
sindirilsin; metalining 
tempotaturasini oshirish uchun 
choralar ko‗rilsin 
Vagrankada shlak 
furmalarga 
ko‗tarilgan va 
lining sifonli 
shlak ajratgich 
orqali chiqishi 
to‗xtagan 
Vagrankadagi havo bosimi 
yetarli emas; sifonli shlak 
ajratgich o‗lchamlariga rioya 
qilinmagan; o‗tish kanaliga 
koks bo‗lagi tushib qolgaii 
Beriladigan havo bosimi 
eng katta qiymatgacha kо‗tarilsin; 
letka «igna» bilan tozalansin, agar 
bu chora natijalar bermasa, 
vagrankaga havo berish to‗xtatilsin 
va metall pastki letka orqali 
chiqarib yuborilsin; shlak va 
metall ostonalari pasaytirilsin 

---

168 
Shixta yuqorida 
muallaq turib 
qolgan 
Yirik shixta ishlatilgan; 
vagranka shaxtasining 
futerovkasida o‗yiq joy va 
chiqiqlar bor 
Vagrankaga havo berish 
to‗xtatilsin; xavfsizlik texnikasiga 
rioya qilgan holda shixtani yuklash 
tuynugi orqali yoki berk 
vagrankalar shaxtasidagi luklar 
urib teshilsin. Bunda oldindan 
ulardagi gaz tozalash sislemasida 
siyraklashish hosil qiladigan 
qurilmalar to‗xtatilsin va shaxtaning 
yuqorigi qismidagi luklar ochilsin. 
Nuqson bartaraf qilingandan so‗ng 
ikki hissa oshi- rilgan yoqilg‗i 
koloshasi berilsin 
Shixta pastda 
muallaq turib 
qolgan (shixta 
shlak nastilida 
muallaq turib 
qolgan) 
Tarkibida kul ko‗p bo‗lgan 
mayda koks yoki sifatsiz flus 
ishlatilgan; ta‘mirlash sifatsiz 
bajarilishi tufayli futerovkaning 
ayrim joylari qulab tushgan 
Yirik koks yoki oson 
suyuqlanadigan flusdan 
bilta yoki ikkita yoqilg‗i koloshasi 
berilsin; agar nuqsonni bartaraf 
qilib bo‗lmasa, «kozel» hosil 
bo‗lishining oldini olish uchun 
vagranka urib sindirilsin 
shuningdek, Cr
2
O
3
, TiO
2
, V
2
O
3
, P
2
O
5
, K
2
O
5
, Na
2
G va sulfidlar (FeS va boshq.) 
kiradi. Lekin shlakning asosiy tashkil etuvchilari — kremniy- yer (SiO
2
), glino- yer 
(A1
2
O
3
) va kalsiy oksidlari (CaO). Shlak tarkibi qo‗llaniladigan futerovkaning 
tipiga, fluslarning miqdori va tarkibiga bog‗liq. 
Suyuqlantirishning kislotali va asosli jarayonlari bir- biridan farq- lanadi. 
Kislotali jarayonda vagranka shamot bilan futerovka qilinadi, flus sifatida esa 
2—3% li ohaktoshdan foydalaniladi. Suyuqlantirish jarayonida kislotali shlak hosil 
bo‗lib, uning tarkibida SiO
2
(40—60%) ko‗p bo‗ladi. Bundan tashqari, uning 
tarkibida 10—20% A1
2
O
3
va 10—30% CaO + MgO bo‗ladi. Asosli jarayonda 
futerovkada asosli olovbardosh materiallardan foydalaniladi. Flus sifatida 7—10% 
li ohaktosh qo‗shiladi. Bunda quyidagi tarkibli shlak hosil bo‗ladi: 20-30% SiO
2
, 
5-10% A1
2
O
3
, 40-50% CaO va 10-15% MgO. 
Fizik- kimyoviy jarayonlarning umumiy qonuniyatlariga muvofiq, oksidlanish 
jarayonida kislotali oksidlar bo‗ladigan elementlar asosli shlaklar bilan ancha jadal 

---

169 
oksidlanadi. Shu sababli asosli jarayonda kremniy kislotali jarayonga qaraganda 
ko‗p oksidlanadi, marganes esa, aksincha, kislotali jarayonda asosli jarayonga 
qaraganda ko‗p oksidlanadi. Bundan asosli jarayonda olingan cho‗yan tarkibida 
uglerod ko‗p bo‗ladi, degan xulosa kelib chiqadi. 
Asosli jarayonning muhim afzalligi metalldan 40—50% oltingugurtni va 
30—40% fosforni chiqarib tashlash imkoniyatiga egaligidir. Asosli shlaklarda 
tarkibidan S ni chiqarishga yordam beradigan erkin kalsiy oksidi bo‗ladi. Metallning 
temperaturasi va shlakdagi CaO va SiO
2 
ning nisbati yuqori, shuningdek, FeO ning 
miqdori qancha kam bo‗lsa, desulfuratsiya shuncha samarali bo‗ladi. 
Shlak tarkibida CaO va FeO miqdori qancha ko‗p bo‗lsa, fosfor shuncha jadal 
chiqariladi. Past temperaturalarda bu jarayon juda jadal sodir bo‗ladi. 
Shunga qaramasdan, vagrankalarda cho‗yan, odatda, kislotali shlaklar bilan 
suyuqlantiriladi, chunki bunda jarayon sodda, futerovka esa arzon bo‗ladi. Vagranka 
jarayonining olishiga nafaqat shlak va metallning kimyoviy reagentlar sifatidagi 
o‗zaro ta‘siri, balki suyuq fazadagi shlakning «xatti- harakati» ham ta‘sir qiladi. 
Tarkibga qarab, shlak turli suyuqlanish temperaturasiga va qovushoqlikka ega 
bo‗lishi mumkin. Qovushoqligi yuqori bo‗lganda hatto suyuq shlak vagranka 
jarayonining borishini buzishi mumkin, chunki nastillar hosil bo‗ladi (ayniqsa, 
temperatura biroz past bo‗lgan furmalar ustida). Qovushoq shlak metalldan yomon 
ajraladi, chunki ba‘zan shlakda metall qo‗shilmalari — korolkilar qoladi, bu — 
qaytarib bo‗lmaydigan metall yo‗qotishlaridir. 
Tajriba shuni ko‗rsatadiki, shlakning qovushoqligi 0,3—0,8 Pa ∙ s bo‗lishi kerak. 
3.16- rasmda psevdouchlik sistema SiO
2
—A1
2
O
3
—Σ CaO, MgO, FeO ning 1500 °C 
temperaturadagi qovushoqligi haqida ma‘lumotlar keltirilgan. Shu diagrammaning 
o‗zida SiO2 —A12O3 — CaO uchlik sistemaning holat diagrammasidan chiziqlar 
chizilgan.
SiO
2

---

170 
CaO+ 90 
80 
70 60 50 40 30 
20 
10 Al
2
O
3
+ FeO + MgO