O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Turizmda iste’molchilik tanlovi. Talab nazariyasi iste’molchi xulqining 
iqtisodiy modeliga tayanadi. Bu odamlar qaysi tovarlar yoki xizmatlar foydasiga 
tanlashini va ularning tanlashiga ta’sirni tushuntirib beradi. Safar haqida qaror qabul 
qila turib, kishi avval biror turistik mashulot sotib oladimi yo‘qmi, yoki boshqa 
mahsulot va xizmatlarni ma’qul ko‘radimi, aniqlab olishi kerak. Agar individ 
turizmda ishtirok etishga xohish bildirsa, uning oldida bundan keyingi tanlash 
muammosi ko‘dalang bo‘ladi. Unga qayerga borayotgani, qanday transportda borishi, 
qayerda to‘xtashi, qayerlarni tomosha qilishi va nihoyat uning sayohati qanday 
tashkil etilganini hal etish lozim bo‘ladi. Bu savollarga javob izlash chog‘ida 
potensial turist taklif etilayotgan ko‘plab variantlarni o‘rganadi va ularning har birini 
«ha» yoki «yo‘q» tarozisi pallasiga solib ko‘radi. Alternativ (muqobil) takliflarni 
taqqoslab variantlardan biriga – uning nazarida boshqalaridan ko‘proq qoniqish 
beradigan (foyda qiladigan) nini ma’qul topadi. Oxir oqibat u ularni ketma-ket 
qo‘yib, o‘ziga maqbul jihatdan tanlashga kirishadi. 
Shaxsiy maqbul shkalalar o‘zaro sezilarli ravishda bir-biridan farq qiladi. 
Ayrim turistlarga agar u tog‘ chang‘isi sporti bo‘yicha mahoratini oshirsa ko‘zlagan 
maqsadga erishilgan hisoblanadi. Boshqalar uchun esa – ular kundalik tashvishlardan 
xoli bo‘lib, oftobda toblanishda, uchinchi shasxlar buyuk ustalar san’ati bilan tanishib 
lazzatlana olsa, to‘rtinchilar esa muqaddas joylarni ziyorat qilib, toat-ibodatni ado 
etsa maqsadga erishildi deb hisoblanadilar. Guruh (oilaviy) bo‘lib sayohat qiluvchilar 
uchun esa har birining birgalikda safar qilishdan o‘z ichki murod-maqsadlari, 
ko‘zlangan foydali tomonlari bo‘ladi. Misol uchun, oila boshlig‘i ota jon-jon deb 
baliq ovlashga borishni istasa ham oila a’zolari qarindosh-urug‘larni yo‘qlashga qaror 
qilgani uchun ovdan voz kechadi. Ona ham dugonasi bilan uchrashuvni boshqa 
vaqtga qoldiradi. Bolalar tengdoshlari bilan hovlida o‘yinlarni uyushtiradi. Shu tariqa 
ular o‘z shaxsiy manfaatlarini ongli ravishda umum maqsadga – qarindoshlarinikiga 
borishga qurbon qilishadi. Ushbu holatda qarindoshlar bilan diydorlashuv bir butun 
maqsadda barcha oila a’zolariga ko‘proq qoniqish (foyda) keltiradi. 
Maqbullik shkalasi turistik safarlarning turli ko‘rinishlariga munosabatda 
potensial sayyoh xulq-atvoriga tushunchalar olib kiradi, lekin u tanlash jarayonini 
tushuntirib berolmaydi. Nima uchun Gavay orollarida dam olishni orzu qilgan 
rossiyalik o‘z ta’tilini qishloqda o‘tkazishga majbur? Iste’molchi tanlovi nafaqat 
o‘zining didiga, balki qator iqtisodiy omillarga ham bog‘liq. Bu iqtisodiy holat 
odamlarga hamma xohish-istaklarini ruyobga chiqishiga yo‘l qo‘ymaydi. Ko‘pincha 
ular boshqa alternativ variantlar ustida to‘xtaydilar. 

---

88 
Iste’mol daromadlar hajmi va tovarlar hamda, xizmatlar narxi bilan 
cheklangan. Daromad olish bilan kishi allaqancha miqdorda pulga ega bo‘ladi. Bu 
pulga u nimani harid qiladi, buni narx darajasi belgilaydi. Ko‘pchilik tashrif 
buyuruvchilar agar daromadlari yuqori bo‘lganda yoki narx arzon bo‘lganida g‘oyat 
sifatli tovar yo xizmatlarni harid qilishgan bo‘lardilar. Daromadlar darajasi va 
pulning harid quvvati iste’mol chegarasini belgilaydi. Amaldagi byudjet doirasida 
yuqori darajada qoniqishga erishish yo‘llarini qidirishga majbur etadi. Maqbullikni 
byudjet cheklovlari bilan qo‘shib odamlar o‘z tanlovlarini amalga oshiradi.
Iste’mol tanlovining umumiy modeli xorijga safar chog‘ida murakkablashadi. 
Chunki xalqaro turistlar ehtiyojlari o‘z mamlakatlaridan tashqarida qondiriladi. 
Ularni tanlashga, jumladan, boriladigan manzil keng qator iqtisodiy omillar ta’sirini 
hosil qiladi. Xorijga safarga otlangan turist ko‘pincha borayotgan mamlakatida 
iqtisodiy vaziyat o‘z mamlakatidagidan farq qilishiga duch keladi. Mavjud farq 
ayniqsa uzoq safarda, masalan, boshqa qit’alar va mintaqalarga tashrif buyurganda 
yaqqol seziladi. Shuning uchun kishi orzusini qayerda bo‘lishi bilan nafaqat byudjeti 
balki, boradigan manzilidagi iqtisodiy reallik bilan muvofiqlashtirib olishi zarur. 
Xorijiy safarni sotib olish qarori jo‘natuvchi va qabul qiluvchi faol ishtirokida 
amalga oshiriladi. Jo‘natuvchi mamlakatda turistik talab, aholining daromad darajasi 
va bo‘sh vaqtining davomiyligiga bog‘liq holda, eng avvalo yil davomida qat’iy 
belgilanmagan holda ixcham ravishda shakllanadi. 
Ishdan keyin qoladigan bo‘sh vaqt, fiziologik ehtiyojini qondirish va uy 
xo‘jaligini yuritish turistik faoliyatining shartlaridan biridir, vaqti – vaqti bilan haq 
to‘lanadigan ta’til turizm uchun alohida ahamiyatga ega. XX asr boshlarida 
jahondagi industrial rivojlangan mamlakatlarda mehnat sohasida munosabatlarni 
tartibga soluvchi qonun qabul qildilar. Unda ish vaqtning oqilona chegarasi 
belgilangan. Bu davlatlar aholisining katta qismi uchun dam olish huquqi 
mustahkalab qo‘yilgan. Bugungi kunda 500 mln. dan ziyod mehnatkashlar, xususan 
Yevropa va Shimoliy Amerikadan, haq to‘lanadigan, har yilgi ta’tillarga chiqish 
huquqiga egadirlar. Bu ularni turistik xizmatlarning iste’molchilariga aylantiradi. 
Bo‘sh vaqtning bo‘lishi zarur, lekin u sayohatni amalga oshirish uchun yetarli 
sharoit emas. Uning bilan bir qatorda kishi dam olish safariga borish, davolanish yoki 
qarindosh-urug‘lari, tanish-bilishlari bilan diydorlashishga ko‘pchilik odamlar turizm 
uchun yillab yoki ma’lum vaqti davomida maqsadli jamg‘arma hosil qiladilar. Kishi 
naqd puli va bo‘sh vaqti bo‘lgandagina yo‘lga otlanishi mumkin. Bu omillar turgan 
gap barcha potensial turistlar talabiga ta’sir o‘tkazadi va konkret turistik yo‘nalish 
bilan bog‘liq bo‘lmagan sayohat imkoniyatlarini aniqlab beradi. 
Ikkinchi guruh turistik talab omillarini qabul qiluvchi mamlakat shakllantiradi: 
narx-navoning umumiy darajasi, taklif etilayotgan turistik mahsulotlar sifati va 
xilma-xilligi. Turistik manzil iqtisodiy jozibadorligi ana shu omillar va ularning 
qo‘shilishiga bog‘liq. Shveysariya kabi bir qabul qiluvchi mamlakatda qimmat baho 
mustahkamlanib qolgan, Turkiyada esa nisbatan arzon narxda sifatli turistik xizmat 
ta’minlanadi. Mijozlar uchun o‘zaro raqobatlashib, natijada ular hammasi birgalikda 
joyidan qat’iy nazar turistik talablariga ta’sir o‘tkazishadi. 
Xalqaro turizmda iste’molchilik tanlovini izohlash uchun chiqilayotgan bir-
biridan ajratilgan qabul qiluvchi va jo‘natuvchi mamlakatlarda turistik iste’molni 

---

89 
mujassam etuvchi omillarga qaramay, oldingi qarab borish lozim. Haqiqatga to‘g‘ri 
keladigan navbatdagi qadam ikki konkret mamlakatlar o‘rtasida aloqa o‘rnatishdan 
iborat, ulardan birida potensial turist yashaydi, boshqasida esa tashrif buyurishni 
mo‘ljallashadi. 
Turistik manzil tanlanar ekan, u bir juft mamlakatlar bilan cheklanib qolmaydi, 
balki bir nechta muqobil (alternativ) variantlarni tashkil etadi. Bunday ro‘yxatlar 
uzundan uzun bo‘ladi (masalan, iste’molchi dam olish joyini tanlaganda qo‘yidagi 
mulohazalarga amal qiladi: qumlik plyaj borligi va havo harorati kunduzi 25
o 
S dan 
yuqori bo‘lmasligi). Ayrim sayohatchilar o‘z safarida qandaydir u yoki bu ob’ektni 
borib ko‘rishni maqsad qilib qo‘yadilar. Bunday hollarda turistik yo‘nalish avvaldan 
belgilangan bo‘lib, almashtirilishi mumkin emas. Aytaylik Toj Mahalni ko‘rishni 
orzu qilgan sayyohlar Hindistonga Agra shahriga yo‘l oladi. Ularda boshqa variantlar 
yo‘q.
Jo‘natuvchi va qabul qiluvchi har bir juft mamlakatlarni ko‘rib chiqishda 
o‘zaro shaharlikda turistik tanlovga yangi guruh omillar ta’sir o‘tkazishi qayd etiladi. 
Ulardan eng asosiysi narx-navo hisoblanadi. Potensial turist o‘z mamlakati va qabul 
qiluvchi mamlakatdagi narx-navo darajasini taqqoslaydi. Tadqiqotlar ko‘rsatadiki, 
narx-navo munosabatlari ko‘p hollarda safar haqida qaror qilishda ko‘pdan-ko‘p 
tanlovda 60 % shart-sharoitga bog‘liq bo‘lib qoladi. Agar bu muammo bo‘lmasa 40 
% ga tushadi. Bundan tashqari, turist-iste’molchi valyuta almashtirish kursini va 
boradigan manzili uzoqligini hisobga oladi. Bu quyida keltiriladigandan bo‘sh vaqt 
va pul harakterlari o‘z aksida ifodalanadi. 
Uning ehtiyojiga shuningdek qabul qiluvchi tomonning turistik mahsulotni 
xorijiy bozorda harakatlantirish maqsadida tashkil etiladigan reklama kompaniyasi 
ham ta’sir o‘tkazadi. 
Sayyoh tanlovi faqat iqtisodiy omillargagina emas balki, noiqtisodiy tartiblarga 
ham bog‘liq: jumladan, huquq tartibotga rioya qilish, fuqaro erkinligi, erkin 
harakatlanish, jamiyatdagi barqarorlik darajasi, moda va boshq.
Turist xulq-atvori modelini bilish katta amaliy ahamiyatga ega. Ularni 
o‘rganish bozorda tovar sotishning kompleks tadqiqotlari doirasida olib boriladi. 
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, butun bir majmua omillar turistlarga dam olish 
joyini tanlashni belgilab beradi, ular orasida iqtisodiy omillar hal qiluvchi rol 
o‘ynaydi. 
Ishbilarmon turistlar xulqi – atvori, modeli, dam olish va ko‘ngil xushlik uchun 
sayohat qiluvchi shaxslar uchun harakterli bo‘lgan xulq-atvordan sezilarli farq qiladi. 
Uskuna-jihozlarni o‘rnatish va sozlash, muzokaralar, shartnomalar tuzish 
uchun va boshqa har xil ishlab chiqarish zarurati yuzasidan safarlarga yuborilayotgan 
shaxsning didi, xohishiga bog‘liq emas. U tanlash imkoniyatidan mahrum etilgan: 
«borasan, tamom» va xizmat vazifasini bajarish uchun yo‘lga otlanadi. Ammo bu 
holatda iqtisodiy va noiqtisodiy cheklovlar safar haqida sayohatchining o‘zi qaror 
qabul qilgan bo‘lsa ham baribir ta’sir qiladi. Ishga aloqador safarning davomiyligi, 
talab qilingan xizmatlar va xizmat ko‘rsatish sifati, xuddi dam olish safari singari 
daromad darajasi firmalar ishining moliyaviy ko‘rsatkichlari, narx-navo omillari, 
valyuta almashlash kursi va boshqalar bilan belgilanadi. 

---

90 
Iste’molchilik tanlovining noklassik, nazariyasida asosiy tushuncha «foydalik» 
hisoblanadi. Bunday yondoshuv sog‘lom fikrlashga zid emas. Biroq ko‘pchilik 
iqtisodchilar iste’molchilik didining sub’ektivligi va xohish-istak hamda foydalikning 
o‘lchov usuli yo‘qligini ro‘kach qilishib, bu fikrga qo‘shilmaydilar. Ular daromad 
samarasi va samaradorlik konsepsiyasiga tayanishib, ehtiyoj qonuni asosida xulosa 
yasashga intiladilar. Unga ko‘ra narxning o‘zgarishi talab hajmiga qanday va necha 
ta’sir qilishini izohlashning ikki sababi bor. Ulardan biri narxlar o‘zgarishining real 
daromadlar o‘sishiga ta’sir qilishi bilan bog‘liq. Narxning pasayishi iste’molchi real 
daromadini ko‘paytiradi, unga katta miqdorda olgan tovarlar (xizmatlar) sotib olish 
imkonini beradi. Ikkinchisi tovar (xizmat) iste’molining o‘sish sababi: narx tushib 
ketadi, odamlar intilishi zamirida qimmatroq tovarlar (xizmatlar)ni qimmatliroq 
narsalarga almashtirish ko‘zga tashlanadi. 
Fikrlashning ikki yo‘li ham bitta, foydalilik konsepsisiga asoslangan, boshqasi-
daromad samarasi va uni boylikka aylantirish.