O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti maxsus sirtqi bo’limi informatika o’qitish metodikasi yo’nalishi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
MAXSUS SIRTQI BO’LIMI
INFORMATIKA O’QITISH METODIKASI YO’NALISHI
_______________________________ FANIDAN

MUSTAQIL ISH

Mavzu: Delphi dasturlash tilining ishchi muhiti, undagi oynalar: Ob’yektlarning daraxtsimon ko’rinish oynasi, ob’yektlar inspektori oynasi, kod brauzeri oynasi, asosiy oyna, forma oynasi, dastur kodi oynasi, u o’rnatilishi zarur bo’lgan kompyuterga qo’yiladigan texnik talablar.


Bajardi: 210-guruh talabasi Razzoqov Hasan.
Qabul qildi: ___________________________
SAMARQAND-2020
Mavzu: Delphi dasturlash tilining ishchi muhiti, undagi oynalar: Ob’yektlarning daraxtsimon ko’rinish oynasi, ob’yektlar inspektori oynasi, kod brauzeri oynasi, asosiy oyna, forma oynasi, dastur kodi oynasi, u o’rnatilishi zarur bo’lgan kompyuterga qo’yiladigan texnik talablar
Reja:

1. 
   Borland Delphi dasturlash tili bilan tanishish,
   
2. 
   Borland Delphi dаsturlash tiliningг аsоsi va Turbo Pascal (Object Pascal) аlgoritmik tili.
   
3. 
   Borland Delphi dаsturlash tili oynalari.
   

Delphi tili 1969 yili N.Virt tomonidan yaratilib mashhur olim Blez Delphi nomi bilan ataldi. Bu til N.Virtning o’ylashi bo’yicha programmalashning zamonaviy texnologiyasiga va uslubiga, strukturali programmalash nazariyasiga asoslangan va boshqa programmalash tillaridan muayyan yutuqqa ega til bo’lishi lozim edi. Mazkur til:

• 
  Programmalashtirish konstepstiyasini va strukturasini sistemali va aniq ifodalaydi;
  
• 
  Programma tuzishni sistemali olib borish imkonini beradi;
  
• 
  Programma tuzish uchun boy termin va struktura sxemalariga ega;
  
• 
  Yo’l qo’yilgan xatoliklarni tahlil qilishning yuqori darajadagi sistemasiga ega.
  

1981 yili Delphi tilining halqaro standarti taklif etildi va IBM PC tipidagi shaxsiy kompyuterlarda Delphi tilining Borland firmasi tomonidan ishlab chiqilgan Turbo-Delphi oiladosh tili keng qo’llanila boshlandi. Hozirda Turbo-Delphining bir qancha versiyalari yaratilib, yuqori darajadagi programmalar yaratish imkoniyatlari borgan sari kengaytirilib borilmoqda:
S 4.0 versiyasidan boshlab programma yozishni, taxrirlashni va natijalar olishni osonlashtirish uchun yangi integrallashgan muhit hosil qilindi;
S 5.5 versiyasining paydo bo’lishi bilan Turbo-Delphida ob’ektli programmalash imkoniyati paydo bo’ldi;
S 6.0 versiyasidan boshlab esa Delphi programmasi ichiga quyi programmalash tili bo’lmish Assembler tilida yozilgan programmalarni qo’shish holati hosil qilindi. Shu bilan bir qatorda tilning integrallashgan muhiti ham bir qator o’zgarishlarga ega bo’ldi;
S 7.0 versiyasidan boshlab esa Delphi dasturlash tili VCL ilovalari bilan ishlash imkoniyati paydo bo’ldi hamda ilovalarga ob’ektga yo’naltirilgan dasturlash tili deb tan olindi;
Delphi dasturlash tili Borland firmasidan Embaracadero Rad Studio loyihasiga aylantirilganidan so’ng, yangi FireMonkey texnologiyasi yaratildi. Shu kunga qadar Embaracadero Rad Studio ning XE-XE8 versiyalari ishlab chiqarildi. Bu versiyalarning ishlab chiqarilishi bilan dasturlashda Delphining mavqei ancha ko’tarildi. Hozirda Delphi dasturlash tili yordamida Windows x32, Windows x64, iOS, iOSX, Android platformalari uchun hamda Windows 8 interfeysiga ega bo’lgan murakkab darajali dasturiy mahsulotlar yaratilmoqda.
Delphi dasturlash muhitining ishchi interfeysi.
Delphi dasturlash muhitining tashqi ko’rinishi Windowsda ko’rish mumkin bo’lgan boshqa dasturlash muhitlari ko’rinishidan farq qiladi. Masalan, Borland Pascal for Windows 7.0, Borland C++ 4.0, Word for Windows, Program Manager

• 
  bularning barchasi MDI dasturlari hisoblanadi va Delphiga o’xshamaydi. MDI (Multiple Document Interface) - bitta asosiy oynaning ichida bir nechta quyi tipdagi oynalarni boshqarishni bildiradi. Delphi muhiti esa, Single Document Interface (SDI) deb nomlanuvchi boshqa xususiyatga amal qiladi va alohida joylashgan bir nechta oynadan iborat. Agar siz Delphiga o’xshash SDI dasturlardan foydalansangaz, boshqa dasturlar oynalari uni yopib qo’ymasligi uchun ularni pastga tushirib qo’yish kerak. Agar boshqa dasturga o’tish zaruriyati tug’ilib qoladigan bo’lsa, Delphi dasturi bosh oynasidagi kichraytirish tugmasini bosish kifoya.
  

D elphi dasturlash muhiti oddiy usul bilan ishga tushiriladi, ya’ni, Windows da Пуск menyusidan Программы bo’limidagi Borland Delphi7 satridan Delphi 7 buyrug’i tanlanadi.

Delphini ishga tushirish.

Delphining ishchi muhiti beshta oynadan iborat:

• 
  Bosh oyna — Delphi 7;
  
• 
  Formalar dizayneri (Form Designer);
  
• 
  Dastur matni muharriri (Editor Window);
  
• 
  Komponentlar to’plami (Component Palette);
  
• 
  Ob’ektlar inspektori (Object Inspector);
  
• 
  Ob’ektlar ro’yxatini ko’rish oynas (Object TreeView);
  
• 
  Yordam tizimi (On-line help).
  

Delphining bulardan tashqari sizga dasturlash muhiti va dasturni sozlash uchun xizmat qiluvchi tizim menyusi, uskunalar chizgichi kabi boshqa vositalari ham bor.
Delphida dasturchilar ko’p vaqtlarini Formalar dizayneri va Dastur matni muharriri orasida o’tish bilan o’tkazadilar. Siz dasturlashni boshlashdan oldin shu ikki muhim elementni ajrata olishingizga ishonch hosil qiling.

Formalar dizayneri.

D astur matni muharriri

Dastur matni
Delphidagi Formalar dizaynerining tuzilishi shu qadar oddiyki, dastuming tashqi ko’rinishini yaratish bolalar o’yiniga o’xshab ketadi. Formalar dizayneri dastlab oddiy bo’sh oynadan iborat bo’ladi va siz uni keyinchalik komponetlar to’plamidan olingan ob’ektlar bilan to’ldirishingiz mumkin.
Formalar dizaynerining muhimligiga qaramasdan, dasturchiliarning ko’p vaqtlari Dastur matni muharririda kechadi. CHunki bu yerda dastuming asosiy kodi (ish bajaruvchi qismi) yoziladi.

Delphi ishchi muhiti.

Bosh oynada buyruqlar menyusi, uskunalar paneli va komponentlar palitrasi joylashgan.
Bosh ishchi forma yaratiluvchi ilovaning bosh oynasi hisoblanadi.
D asturiy ta’minotning dasturlash texnologiyasining uslubiy ta’minoti qisqacha ilova deb ataladi.

Bosh oyna

Bosh oyna Object Inspector oynasi - ob’yektlarning xususiyatlarining qiymatlarini taxrirlash uchun mo’ljallangan.
Vizual loyihalash atamalarida ob’yektlar - bu muloqot oynalari va boshqaruv elementlaridir (kiritish va chiqarish maydonlari, buyruq tugmalari va boshqalar).
Ob’yekt xususiyati - ob’yektning ko’rinishi va joylashishini aniqlovchi tavsiflardir. Masalan, Width va Height xususiyatlari formaning o’lchamlari (balandligi va kengligi)ni, Top va Left xususiyatlari formaning ekranda joylashgan o’rnini, caption esa sarlavha matnini beradi.

Object Inspector oynasi

Kodlarni tahrirlash oynasi
Delphi tizimi - bu Windows uchun yaratilgan dastur muhiti va dasturlash tili bo’lib 1995 yilda Borland kompaniyasi guruhi dastur tuzuvchilari Chak (Chuck) va Denni (Danny) tomonidan yaratilgan.
Bu til o’zining keng qamrovli imkoniyatlariga egaligi bilan birga, boshqa dasturlash tillaridan o’zining ba’zi bir xususiyatlari bilan ajralib turadi. Delphi dasturlash tilida dasturlar visual loyihalashning hozirgi zamon texnologiyalari аsosida yaratiladi, o’z navbatida ob’eykga mo’ljallangan dasturlash g’oyasiga asoslangan. Borland Delphining paydo bo’lishi dasturlashni rivojlantirish tarixida yorqin ko’rinish bo’ldi. Delphi dasturlash tilidаgi dasturlar Object Pascal tilida yoziladi, bu til Turbo Pascal tilining davomi va takomillashtirilganidir. Uning sоddаligi, yuqori sifatli komplyatorga ega ekanligi va dasturlar yaratishning qulay muhitiga ega bo’lishi sabab bo’lgan. Delphining dunyoga kelishiga quyidagi tendensiyalar sabab bo’ldi:

• 
  Windows uchun dasturlash va komponentlar texnologiyasi;
  
• 
  Masalalarni yechish uchun obyektga yo’naltirilgan usul;
  
• 
  Komponentlar texnologiyasiga asoslangan ilovalarni tez yaratishning vizual muhitlari;
  
• 
  Interpretatsiyadan emas, kompilatsiyadan foydalanish. Bu shundan iboratki, interpretator bilan ishlashga qaraganda kompilator bilan ishlash tezligi o’n martalab ustunlikka ega bo’ladi;
  
• 
  Universal usullar yordamida ma’lumotlar bazasi bilan ishlash imkoniyatlarining mavjudligi;
  

Masalan, lokal va shu bilan bir qatorda server ma’lumotlari faylidan mijoz-server arxitekturasiga yoki ko’pbosqichli N-tier sxemasiga o’tishni ta’minlash.
Dasturiy texnologiyalar bir joyda turib qolmagani kabi Borland (1998 yil арrеldan Inprise Corporation) firmasining navbatdagi kuchli mehnatlari natijasida Turbo Pascal tili o’rniga Object Pascal tili – ob’eykga mo’ljallangan dasturlash konsepsiyasini o’zida mujassamlashtirgan tili yuzaga keldi.
Delphi vа Object Pascal uzoq evalyusion rivojlanish natijasi va hozirgi zamon kompyuter texnologiyalarining o’zida akslantiruvchi mahsulotdir. Хususan, Delphi yordamida har xil dasturlar – konsol ilovalardan tortib, ma’lumotlar bazasi bilan, internet bilan ishlash dasturlarigacha tuzuish mumkin. Shunday ekan Delphi dasturini o’rganishni nimadan boshlash kerаk degan savol tug’iladi? Delphi dasturlash tili bilan tanishishni Object Pascal tilini o’rganish va bu tilni konsol ilovalarni yaratish uchun dasturkash tuzishda qo’llashdan boshlasa bo’ladi.

Borland Delphi yuqorida bayon etilgan tendensiyalarni joriy etish maqsadida yaratilgan. Ammo, uning eng asosiy elementi Obyekt Paskal tili bo’lib hisoblanadi.
Delphi ning ba’zi bir o’ziga xos xususiyatlariga to’xtab o’tamiz. Delphining ixtisoslashtirilgan dasturlash muhiti quyidagilarni o’z ichiga oladi:
AppBrowser tahrirlagichi (redaktori)
Formalar Konstruktori loyiha (proyekt) boshqaruvchisi (menedjeri)
Delphi faylllari
Obyektlar bazasi (Object Repositary)
Dasturlashtirishning Delphi ga o’xshash vizual asboblarida dasturlash muhiti ko’pincha shu muhitda ishlatiladigan dasturlash tilidan muhimroq ahamiyatga ega. Delphi 4 da vizual dasturlashning butunlay yangi ko’rinishi qo’llanilgan va biz hozir uni batafsil o’rganib chiqamiz.
Delphi 4 tarkibiga kiruvchi tahrirlagich hamma imkoniyatlarini saqlab qolgan holda dastur kodini yozishga butunlay yangicha yondoshadi. Bu yangiliklarning uchta asosiylari: Code Explorer (kod yetakchisi—modulda e’lon qilingan barcha obyekt va identifikatorlarni ko’rsatadi), kod bo’yicha erkin harakat ta’minoti (huddi WEB brouzyerdagiday) va kodlarni avtomat generatsiyalash (hosil qilish)ning yangi texnologiyasi Class Completionlardir.